Ky mendim dialektik është mjaft i tepërt tek Meulana. Të tëra veprat e Meulanës, i tërë Methneuiu është i mbështetur në mendimin e dialektikës hyjnore. Edhe Hegeli në një vend ka rrëfyer se mendimi i tij dialektik - filozofia e tij është e mbështur në këtë - e ka marrë nga Meulana Xhelaluddin Rumiu.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit.Përshëndetje shikuestë dashur,ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne po fillojmë një çështje të re pas çështjeve të “fenā filahi” (e përkohshmja tek Allahu) dhe “bekā bilahi”(e përjetshmja tek Allahu) në vazhdën e programit të urtësisë hyjnore.

Një njeri i prirur ndaj lagjjes së të dashurës,

Nxjerr çfarë ka në kokë.

Sepse dhe nëse ulet njëmijë herë në vuajtje,

Nuk ka asnjë dobi; sepse ka shpirtin mohues.

Një numër i madh i shikuesve tanë na kanë drejtuar një mori pyetjesh në kornizën e çështjes së vdekjes si: “Çfarë është vdekja dhe cila ështëlidhja e saj me “fenā filahin” dhe “bekā bilahin”?!”Këtë pyetje do t’uangrejmë tënderuarMjeshtër IbrahimiDinanit.Ne i kemi klasifikuar dhe pyetjet e tjera. Edhe këtopyetje do t’ua shtrojmë atij brenda këtij programi.

Mjeshtër, ashtu siç e bëmë me shenjë dhe më herëtne cekëm çështjen e “fenā filahit” dhe “bekā bilahit”. Në atë program bëmë të ditur këtë: “Në “fenā filahi” udhëtari çlirohet nga të tëra lidhjet dhe kushtet dhe pajiset plotësisht me cilësitë hyjnore. Edhe disa nga pyetjet e shikuesve tanë ishin në këtë drejtim.Domethënë a nuk bien ndesh “fenā filahi”dhe“bekābilahi”në urtësi me mësimet e Kur’anit?! Shkurtimishta nukkandonjë ndarjekurkihenparasysh ato që thuhen në çështjet e vdekjes dhe rikthimit në Kur’anin Famëlartë dhe në hadithe?! Unë dua që t’iu pyes kështu:“Çfarë është vetë vdekja?!”

Disa vite më parë një psikolog kishte arritur në këtë përfundim: “85 % e njerëzve të cilëve iu ishin drejtuar pyetje rreth vdekjes kanë frikë nga ndodhia e vdekjes. Kështu që frika e vdekjes krijon vuajtje dhe shqetësime të rënda tek njeriu. Këto frikra megjithëse nuk shfaqen hapur e tregojnë veten”.

Teksa nisim çështjen dua që të ngrej këtë pyetje: “Çfarë është koncepti i vdekjes?! Cila është lidhja e filozofisë së vdekjes me jetën?!”

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ju bëtë fjalë për çështjen e vdekjes e cila është njëra nga çështjet më të rëndësishme të njeriut. Çështja e vdekjes është një çështje që i përket njeriut. Ka gjasa disa do të thonë kështu: “Jo, vdekja nuk është vetëm çështja e njeriut, por është çështja e mbarë qenieve, sepse të tëra qeniet vdesin. Duke qenë se dhe bimët dhe gjallesat vdesin (ngordhin), atëherë vallë përse vdekja është një çështje që i përket vetëm njeriut?!”

Megjithatë krahas kësaj unë do ta mbroj pretendimin tim se “çështja e vdekjes është një çështje e njeriut”. Them kështu sepse nuk bëhet fjalë për vdekje për bimën dhe gjallesën. Natyrisht se kjo nuk do të thotë se ata nuk vdesin (ngordhin), sigurisht që vdesin, çdo qenie vdes. Si rrjedhojë dhe bimët dhe kafshët vdesin por ata nuk kanë ndonjë problem si vdekja. Çështja e atij që ka vdekje është e ndryshme nga vdekja.

Mendoni një pëllumb. Ai është një zog kur del nga veza, më pas rritet, fluturon, ushqehet dhe më tej vjen një ditë dhe vdes. Mirëpo ai asnjëherë nuk mendon për vdekjen. Duke qenë se nuk mendon për të nuk ka ndonjë çështje si vdekja. Gjallesa nuk bart ndonjë mendim si: “Unë do të vdes nesër ose pasnesër”. Nëse jeton dihet se është duke jetuar dhe kur vdes kuptohet që ka vdekur.

“Nëse ka jetë nuk ka vdekje dhe nëse ka vdekje nuk ka jetë”. Kjo që thashë është një thënie e një filozofi në Greqinë e Lashtë,emrin e të cilit nuk po mundem t’ia kujtoj në këtë çast (Epikuri, Media e Lirë). Ai ishte një njeri që mendonte mbi vdekjen dhe gjeti një rrugëzgjidhje pasi mendoi për vite me radhë. Shumë mirë por cila ishte ajo rrugëzgjidhje?!

Ai tha: “O ju njerëz mos kini frikë nga vdekja!Për sa kohë që jeni gjallë nuk ka vdekje. Ndërsa kur vjen vdekja ju nuk jeni. Atëherë përse keni frikë?!” Ai ua tregoi këtë njerëzve si formulë dhe rrugëzgjidhje.

Larixhani: Kurse Sokrati thotë: “Jeta është një fitim përgatitjeje për vdekjen”. (Ç’është e vërteta kjo thënie i adresohet Platonit: “Filozofia është përgatja për vdekjen”,Media e Lirë).

Mjeshtër Dinani: Jo, ajo që thotë Sokrati është e ndryshme nga kjo thënie. Sokrati citon se ajo është parapërgatitje. Sokrati është një filozof që mendon mbi vdekjen. Ai ndërsa kur kumton se jeta është përgatitje për vdekjen num nedonte këtë. Mirëpo ai filozofi tjetër grek emrin e të cilit nuk po mundem t’ia kujtoj në këtë çast (Epikuri, Media e Lirë) sipas tij ka gjetur një rrugëzgjidhje për vdekjen) duke thënë: “Për sa kohë që jeni gjallë nuk ka vdekje. Ndërsa kur vjen vdekja ju nuk jeni”. Por sipas meje kjo nuk është një zgjidhje njerëzore.

Ai e ka thënë këtë por mbase as ai vetë nuk ishte shumë i bindur ndaj kësaj dhe brenda tij ende bartte frikën e vdekjes. Kjo thënie e atij filozofi grek ndoshta është e vlefshme për gjallesat. Shprehem kështu sepse për sa kohë që gjallesa ështe e gjallë nuk ka vdekje dhe as nuk e mendon vdekjen. Si rrjedhojë ajo vazhdon të jetojë në përputhje me natyrën e saj. Çdo gjallesë në tokë, në det, ose në ajër vijon të jetojë jetën e saj në përputhje me natyrën e saj dhe në çastin kur vjen vdekja tanimë ajo nuk është më.

Pra kjo thënie e atij filozofik grek është mjaft e përshtatshme në këndvështrimin e gjallesave. Por kjo nuk është një veçori bindëse për njerëzit. Ashtu siç përcollët pak më parë kjo thënie e Sokratit është njerëzore. Sepse ai kumton: “Ne bëjmë përgatitje (stërvitje) për vdekjen”.

Njeriu e mendon vdekjen, sepse vdekja është një ngjarje që ndodh në jetën e njeriut. Në jetën e njeriut ndodhin një sërë ngjarjesh. Njeriu është ballë përballë me një ngjarje në çdo çast. Njëra nga këto ngjarje është dhe vdekja. Por dhe vdekja ndodh si një ngjarje, plotësohet dhe mbaron. Megjithatë që nga çasti kur njeriu arrin në ndërgjegjje mendon gjithmonë mbi vdekjen.

Sërish nënvizoj se ka përfytyrime dhe ëndërrime të larmishme si: “Vdekja do të vijë një ditë dhe unë nuk do të jem në këtë botë, sepse do të hyj nën dhé dhe këto mirësi do të më ikin nga duart”. E thënë ndryshe dhe mendimet mbi vdekjen nuk janë ashtu të një lloji. Secili ka një përfytyrim, ëndërrim dhe frikë sipas tij në çështjen e vdekjes.

Po pohoj se ashtu siç prekët dhe ju shumica dërrmuese e njeëzve kanë frikë nga vdekja. Ai shkencëtarët që përmendet pak më parë paska thënë se 85 % e njerëzve kanë frikë nga vdekja, por sipas mendimit tim kjo shifër është shumë më e lartë. Sipas meje të tërë kanë frikë nga vdekja. Ndërsa ata që nuk kanë frikë janë shumë të pakët në numër. Në krye të njerëzve që nuk kanë frikë nga vdekja vjen prijësi i besimtarëve Imam Aliu (p.m.t.). Ai me të vërtetë nuk kishte frikë nga vdekja. Ai njëherë ka shprehur se dëshira e tij e zjarrtë për vdekjen, është si dëshira e zjarrtë e një fëmije për gjirin e nënës së tij. Kjo është një fjalë shumë e rëndësishme. Shtoj se përveç prijësit të besimtarëve Imam Aliut (p.m.t.) nga vdekja nuk frikësoheshin as shumë kujdestarë. Në njërin nga programet e kaluara (mëparshme) unë kisha lexuar një poezi të Meulanës. Ky dyvargësh i Meuleui Belhiut autorit të Methneuiut bart një kuptim shumë të lartë. Ky i fundit citon kështu:

Merg ra danem veli ta kuj-é dust,

Rah eger nezdikter dari bégu.

Unë e di vdekjen por në lagjjen e mikut tim,

Nëse ka ndonjë udhë më të afërt thuaje atë.

Po, ne e dimë vdekjen, ajo nuk është një gjë e rëndësishme. Vallë a ka ndonjë gjë më të afërt se sa vdekja, ti më thuaj atë, thotë. Këto fjalë tregojnë se ai nuk ka frikë. Këtu nëse më lejoni dua që të them një gjë përpara se ta harroj. Ashtu siç kam sqaruar dhe më herët, ashtu siç kanë pohuar dhe vetë Meulana dhe kujdestarët e tjerë, si dhe ashtu siç kemi parë dhe ne ata nuk kanë patur frikë nga vdekja. Por numri i tyre është tejet i pakët.

Ashtu siç keni bërë dhe ju të njohur njëri nga urtakët e epokës së fundit i ndjeri Hidexhi, ka shkruar një shënim të pasëm në veprën me titull: “Mandhume” (Renditja) e Haxhi Mullah Sebzevarit. Ndërsa shënimi i pasëm i bashkëqytetarit tuaj të ndjerit Amuli është një sqarim i renditjes së të ndjerit Hidexhi. Sepse dhe Amuli ishte nxënësi i Hidexhit. Pra ai ka sqaruar fjalët e tij.

Duke u mbështetetur në këtë vëmë theksin se shënimi më i mirë i pasëm i shkruar ndaj veprës me titull: “Mandhume” (Renditja) e Haxhi Mullah Sebzevarit është shënimi i pasëm i urtak Hidexhit. Ai njeri i madh ka jetuar në Teheran dhe ka jetuar si beqar deri në fund të jetës së tij. Ai ka ndërruar jetë në njërën nga medresetë e Teheranit. Unë megjithëse nuk e kam parë atë, kam dëgjuar se disa nga nxënësit e tij të cilët ishin gjallë deri para disa vitesh, rrëfenin se ai zotëronte shumë poste shpirtërore dhe tregonin ngjarje të çuditshme që kishin të bënin me jetën e tij.

Ai ka lënë një testament të shkruar që është botuar në fund të sqarimit të veprës me titull: “Mandhume” (Renditja) të cilën ju mund ta shikoni. Pra testamenti i tij gjendet në pjesën fundit të veprës me titull: “Mandhume” (Renditja). Ai nuk kishte asnjë njeri të gjallë përveç disa nga nxënësit e tij. Ai ishte beqar dhe jetonte i vetëm. Ai u la këtë testament të shkruar nxënësve të tij: “Kur të vdes më varrosni në këtë vend, mos u hidhëroni dhe mos qani pas meje. Mos bëni ashtu mbledhje zyrtare për mua, bëhuni të lumtur në natën kur do të më jipni dheut. Qeshni dhe argëtohuni. Askush të mos hidhërohet, të qajë dhe të vajtojë si pasojë e vdekjes sime”.

Shumë mirë por përse?! Sepse unë shpëtova nga vuajtja e trupit, dola në udhëtimin e botës së të dërguarve, shpëtova nga lidhjet dhe kushtet. Dhe këto kërkojnë gëzim në vend të vajtimit. Si rrjedhojë dhe ju duhet të jeni të gëzuar dhe të lumtur”.

Ai i shkruan këto me thënie shumë të bukura, unë meqënëse i kam lexuar rreth tridhjetë vite më parë, i kam harruar shumicën e tyre në këtë çast. Unë kur lexova këtë testament hem u bëra shumë i lumtur si pasojë e postit të këtij urtaku, hem u çudita duke thënë - me veten time - se sa post të madh paska patur, me të vërtetë nuk paska patur frikë nga vdekja.

Mirëpo në fund të testatmentit të tij ka një fjali. Kjo fjali, kjo drejtësi u bë shkak për shtimin tim shumëfish të dashurisë sime ndaj të ndjerit Hidexhi. Me fjalë të tjera ai me të vërtetë ishte kaq i drejtë. Testamenti i tij merrte fund me këto fjalë: “Miqtë e mi pavarësisht të tërë guximit dhe trimërisë, vetëm Allahu e di se sa kam patur frikë!”

Thënia është pikërisht kështu: “Guximit dhe trimërisë”...

Guximi do të thotë shfaqja e një qëndrimi të fuqishëm dhe të shëndoshë, shfaqja e guximit dhe trimërisë. Shikoni se çfarë drejtësie të madhe që tregon! Pra unë dua të them se shumica e njerëzve kanë frikë. Edhe ai raporti i përqindjes së atij zotërisë për të cilin folët mund të jetë i vërtetë në këndvështrimin e tij. Vetëm një numër shumë i vogël i kujdestarëve (miqve) të Allahut me të vërtetë nuk kanë frikë nga vdekja ashtu siç zë vend në Kur’anin Famëlartë - “Ata as nuk do të kenë frikë dhe as do të hidhërohen”.

Shumë mirë kjo ishte parathënia e çështjes sonë. Shumë mirë tani le të kalojmë në çështjen se përse duhet të kemi frikë dhe nuk duhet të kemi frikë. Fillimisht përcaktojmë se frika nuk ka logjikë. Njeriu mund të përfshihet në vesvese të shumëllojshme, ai mund të ketë një sërë ëndërrimesh dhe përfytyrimesh në lidhje me vdekjen, sepse ai nuk e di. Njëra nga shkaqet më të rëndësishme të frikës është mosdituria se ku do të shkojë njeriu.

Pra njeriu del në një udhëtim të panjohur për të, ai hyn në një luginë. Me të vërtetë një gjë e panjohur të shkakton frikë. Në përgjithësi për njeriun është e dashur gjëja që ai di dhe njeh dhe për të është e papëlqyer dhe frikësuese gjëja që ai nuk e di. Nga ana tjetër qëmoti që nga fëmijëria njerëzit i frikësojnë për jetën e varrit duke i thënë: “në jetën e varrit ka hetim-pyetje, gjendet “munkeri-nekiri” (emrat e engjëjve të varrit), ka dënim-ndëshkim”. Këto frikra na imponohen që nga fëmijëria. Mirëpo teksa themi se na imponohen nuk themi këto janë “gjëra të paqena”. Po, natyrisht se këto janë, por këto të fundit shkaktojnë një frikë të brendshme tek njeriu.

Tani le të kalojmë në pjesën: “Përse njërzit nuk duhet të kenë frikë?!” Në fakt kjo është çështja për të cilën duhet të bëjmë fjalë. Sepse në fund të fundit frika është e natyrshme dhe tekefundit njeriu ka frikë.

Larixhani: Në njërën anë frika është e mirë.

Mjeshtër Dinani: Po në njërën anë frika është e mirë, por përse nuk duhet të kemi frikë?! Nëse njeriu e njeh veten dhe jetën e tij, se çfarë është jeta, e di se cila është lidhja që gjendet mes jetës dhe qenies, si dhe shti në dorë qenien e tij thelbësore dhe jo qenien e tij të jashtme, atëherë ai nuk ka frikë. Qenia e jashtme sheh rrezik çdo ditë, sepse ajo mendon kështu me vete: “Nëse unë jam, jam ballë përballë me fatkeqësitë,ballëme përballë me sëmundjet,etj”.

Nësenjeriue njeh qenien e tij të vërtetë,“veten” pra ashtu siç kemi bërë të ditur në një program, mbi “veten” mbi të cilën kaqëndruarSuhreverdi, ose me një thënie tjetër: “Ai qënjeh veten njeh dhe Zotin e tij”,nëse e njeh veten nëse e dise çdo çast është një ndryshim dhe se ndryshimi është përsosmëri, për me tepër vdekjaështë njëra nga hallkat e kësaj përsosmërie dhe se vdekja nuk është asgjëose asgjësim atëherëai nuk ka frikë.

Sigurisht bashkë me vdekjen mbaron jeta në këtë botë dhe plotësohet jeta fizike e njeriut. Megjithatë nëse njeriu e shikon veten në këndvështrimin “ontologjik” (e qenies),pra nëse e shikon veten si një shkëlqim të qenies madje si një shfaqje - unë po shprehem si shfaqje e qenies dhe jo si shkëlqimin e qenies së njeriut por kjo është një çështje e gjatë dhe tani nuk po hyj në të - atëherë e kupton se dhe e vërteta e vdekjes është njëra nga hallkat e përsosmërisë së përhershme e cila është që nga e përjetshmja.

Vdekja është njëra nga këto hallka, unë në këtë çast që po flas me ju, vdes në çdo çast dhe jetoj në çdo çast. Unë në çdo çast jam i ndryshëm nga një çast i mëparshëm. Pra një çast i mëparshëm i imi është një gjë, ndërsa çasti im i tanishëm është një gjë tjetër.

Larixhani:

Her nefes nov mi sheved dunja ve ma,

Bi khaber ez nov shoden ender bekā.

Në çdo frymë bota dhe ne ripërtërihemi,

Ne qëndrojmë dhe nuk jemi në dijeni të kësaj ripërtëritjeje që shohim.

Mjeshtër Dinani: Burimi i kësaj poezie që ju lexuat nga Meulana është Kur’ani Famëlartë. “Kule jeumin huue fi she’n.” (Ai në çdo çast (ditë) është në një punë hyjnore) (Sure Rahman, 29). Me fjalën “jeum” që ceket në këtë ajet pra ditë, nuk janë 24 orë. Por me fjalën “jeum” këtu kuptojmë “lahdhan” (sekondën). Pra Allahu i Madhëruar në çdo “lahdha” (sekondë) është në një “she’n” (punë). Por çfarë do të thotë qenia në një “she’n” (punë)?! Kjo do të thotë qenia brenda një pune (vepre). Shumë mirë por çfarë do të thotë qenia brenda një pune?! Kjo do të thotë bërja e një pune të re.

Duke përdorur këtu thënien e urtakëve: “ue lejset shuunehu ila ef’alehu ue texhelijatehu” (dhe nuk janë punërat e Tij përveç punërave (veprave) dhe shfaqjeve të Tij”. Duke qenë se njeriu është një shfaqje e përsosur e Allahut të Madhëruar nënvizoj se dhe njeriu në çdo çast është një “she’n” (punë). Pra ashtu siç Allahu i Madhëruar në çdo çast është në një “shen” (punë) sërish dhe njeriu që është shfaqja e përsosur e të Vërtetit të Madhëruar është në çdo çast është në një “she’n” (punë).

Ja pra dhe ndryshimi i këtij “she’ni” në një kuptim është vdekja. Edhe ajo vdekje është një “she’n” pikërisht siç ishte një “she’n” i mëparshëm. Pra kur e shikojmë në këtë kuptim dhe vdekjen si një ndryshim pohojmë se çdo njeri vdes në çdo çast dhe rishtas jeton në çdo çast. Nëse e shikojmë vdekjen si një ndryshim, vdekja është njëra nga ndryshimet e reja që ndodhin në çdo çast tek njeriu.

Nëse ne do ta shikojmë vdekjen në këtë këndvështrim, nuk ka asgjë për të patur frikë në të; natyrisht nëse ne besojmë dhe e njohim vdekjen në një mënyrë të drejtë...

Larixhani: Këto fjalët tuaja i përsërit dhe Mullah Sadra në lidhje me komentimin e ajetit 95 të Sures En’am: “Ai nxjerr të gjallin nga i vdekuri dhe nxjerr të vdekurin nga i gjalli”. Pra ai i bën të ditur këto që thatë ju në me një tjetër thënie. Ai tregon si dëshmi ajetin 2 të Sures Mulk: “Ai krijoi vdekjen dhe jetën për t’iu sprovuar se cili nga ju do të punojë më bukur” teksa sqaron ajetin e lartpërmendur. Allahu i Madhëruar krijoi dhe vdekjen pranë jetës. “Khaleka’l-meute ue’l-hajjāte” (Ai krijoi vdekjen dhe jetën). Pra përse Ai krijoi në fillim vdkekjen dhe më pas jetën?! Përse?! Sepse ajeti thotë: “juhrixhu’l-hajje mine-l’mejjiti” (Ai nxjerr të gjallin nga i vdekuri). Mulla Sadra përmend një pikë shumë të hollë duke i thënë këto. Këtë ai e lidh me “fenā filahin” dhe“bekā bilahin”. Pra nëse ne kemi vdekur në cilësitë njerëzore, fillojmë jetën e re. Gjithashtu dhe Meulana citon shumë bukur:

Morde shov ta mukhrixhu’l hajju’s samedi,

Zéndei zin morde bīrūn āveredi.

Dejshevi bini to ihraç-é behari,

Lejl gerdi bini ijlaxh-é nehari.

Vdis që “Samedi” (Allahu i Gjallë që nuk ka nevojë për asgjë) të nxjerrë të gjallin nga i vdekuri,

Allahu të nxjerrë një të gjallë nga ky trup i vdekur (kufomë).

Nëse bëhesh dimër do të shikosh daljen e verës,

Nëse bëhesh natë do të shohësh shfaqjen e dritës.

Kjo është një thënie shumë e bukur. Mjeshtër unë dua që të sqaroni me këndvështrimin tuaj filozofik, ndërthurjen brenda njëra-tjetrës së vdekjes me jetën dhe çështjen e qenies burim të vdekjes, ndërsa qenien e jetës një gjë që del nga ajo. Por si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij.

***

Larixhani: Pomjeshtër, unë iu drejtova pyetjen time para pushimit.

Mjeshtër Dinani: Pyetja që ju ngritët është shumë e rëndësishme. Mullah Sadra ka vënë theksin në këtë çështje flozofike. Dhe përsëri ka arritur në një përfundim shumë të drejtë duke shfrytëzuar ajetet e Kur’anit Famëlartë. “Khaleka’l-meute ue’l-hajjāte” (Ai krijoi vdekjen dhe jetën). Kjo nënkupton se si vdekja edhe jeta është e krijuar. Vdekja nuk është asgjë dhe mosqenie, sepse mosqenia nuk është e krijuar.

Mosqenia nuk është as krijuese dhe as e krijuar. Nuk është as “masdar” (vendburim, thelb) dhe as “sadir” (burimdhënës). Pra vdekja është përhapëse e burimit. Sigurisht se mosqenia është një koncept. Njerëzit duhet të jenë në dijeni se mosqenia nuk është vetëm mosqenie pra se nuk është. Ajo nuk pranon as “masdar” (vendburimin) dhe as “sadirin” (burimdhënësin). Ajo nuk ka asnjë “she’n” (punë). Nga ajo nuk buron asgjë dhe ajo nuk mund të bëjë asgjë.

Si rrjedhojë duke qenë se është e krijuar kjo përkthehet se nuk është “ādem” (asgjë). Ashtu siç e sollët dhe ju në mënyrë shumë të bukur në rend të ditës, në këndvështrimin filozofik vdekja dhe jeta, ashtu siç shprehet dhe në ajetin e sipërcituar janë brenda një kundërshtimi. Pra vdekja dhe jeta nuk janë “muteradife” (sinonime) por janë “mutekabile” (antonime).

Vdekja është e kundërta e jetës dhe jeta është e kundërta e vdekjes. Meqenëse ju e shtruat pyetjen në shpërfaqen filozofike, atëherë dhe ne duhet ta sqarojmë këtë kundërshtim në sipërfaqen filozofike. Në logjikë dhe në filozofi ka katër lloj kundërshtimesh. E para është “selbi” (mohimi) dhe “ixhabi” (pohimi). E dyta është “ādemi” (asgjëja) dhe “melekeja” (qenia, zotërimi), e treta është “tedadi” (kundërshtimi) dhe e katërta është “tedajufi” (tregimi).

Kundërshtimit të tij të “selbit” (mohimit) dhe “ixhabit” (pohimit) u thuhet “tenakud” (kundërshtim). Kjo e fundit fjala vjen është “uxhudi” (qenia) dhe “ādemi” (asgjëja). Pra qenia dhe asgjëja janë të kundërta (antonime). E thënë ndryshe këto janë amiket e njera-tjetrës. Nëse qenia është, asgjëja nuk është. As që mund të bëhet fjalë që të qenia të jetë me asgjënë dhe as asgjëja të jetë me qenien. Këto janë të kundërta me njera-tjetrën dhe nuk mund të jenë së bashku.

Ndërsa në kundërshtimin e “ādemit” dhe “melekesë” ndonëse nuk qëndron asgjëja, bëhet fjalë që ato u përkasin asgjësë. Për shembull “shikuesi” dhe “mosshikuesi”. Shikimi dhe mosshikimi janë të kundërt. Kur shikimi është, mosshikimi nuk është, nëse një njeri është i verbër ai nuk shikon. Megjithatë mosshikimi nuk është “ādemi” (asgjëja) në kuptimin absolut; por është mosqenia e “melekesë” (qenies, zotërimit). Pra ëshë pamundësia e shikimit të një njeriu që mund të shikojë. Fjala vjen askush nuk i thotë murit i verbër, por njeriut i thuhet i verbër, sepse mund të shikonte. Mirëpo ai nuk mund të shikojë si pasojë e shkaqeve të ndryshme. Ja pra kësaj u thuhet “ādem” dhe “meleke”. Unë nuk po hyj më në imtësitë e tepërta.

“Vdekja” dhe “jeta” nuk janë një kundërshtim i tillë. Vdekja dhe jeta nuk janë as “tenakudi” (kundërshtimi) dhe as “ādem” dhe “meleke”. Ka gjasa mund t’i sqarojmë me “ādemin” dhe “melekenë” në një drejtim por jo në pamjen e jashtme. Sipas mendimi tim kundërshtimi më i mundshëm është “tedadi” (kundërshtimi) ose “tedajufi” (tregimi).

Këto bartin kuptim në raport me njëra-tjetrën. Pra vdekja është vetëm në vendin ku është jeta. Gjithashtu dhe jeta është vetëm në vendin ku është vdekja.

Ose mund te jetë “tedadi” (kundërshtimi). Shembull i “tedadit” është bardhësia dhe e zeza. Bardhësia nuk është në vendin ku është e zeza dhe as e zeza nuk është në vendin ku është bardhësia. Por këto janë “uxhudī” (të qenësishme) asnjëra nuk është “madūmī” (të mosqenësishme). Edhe bardhësia dhe e zeza janë të qenësishme por këto nuk mund ta arrijnë njëra-tjetrën.

Në të njëjtën mënyrë është dhe “tedajufi” (tregimi). Fjala vjen i ati dhe i biri. Nëse i biri është dhe i ati është dhe nëse një njeri është at ai ka dhe bir. Këta nuk bëhen një por asnjëri nuk i përket asgjësë, pra nuk janë “ādemī” (të mosqenësishëm). Që të dy janë, pra anë “uxhudī” (të qenësishëm).Në kundërshtimin e vdekjes dhe jetës duhet ta shikojmë si “tedad” ose “tedajuf”. Sadru’l-Muteelihini në disa vende mendon si dialektik. Kur themi mendimi dialektik themi se ka mendim dialektik hegelist, marksist, si dhe mendim i dialektikës hyjnore. Mullah Sadra ndonjëherë zotëron mendimin dialektik.

Ky mendim dialektik është mjaft i tepërt tek Meulana. Të tëra veprat e Meulanës, i tërë Methneuiu është i mbështetur në mendimin e dialektikës hyjnore. Edhe Hegeli në një vend ka rrëfyer se mendimi i tij dialektik - filozofia e tij është e mbështur në këtë - e ka marrë nga Meulana Xhelaluddin Rumiu. Unë këtu nuk dua që të hyj në imtësitë e mendimit dialektik. Unë po i prek këto vetëm për kuptuar dhe sqaruar vdekjen dhe jetën.

Njëherë e kanë pyetur Xhunejd Bagdadin që është njëri nga urtakët e njohur dhe të mëdhenj, trungu farefisnor i të cilit mbështetet në zinxhirin e qenies shejh si Ibn Arabiut duke i thënë:  “Bi ma’refte Rabbeke?!” Pra: “Si e njohe Zotin tënd?!” Ai jep menjëherë këtë përgjigjje: “Bi xhemi’hi eddadi”. Pra: “Unë e njoha me anë të krijimit të tërësisë mes të kundërtave”. Pra ai nënvizon: “Unë e njoha Allahun me anë të bërjes së lidhjes mes dy të kundërtave me njëra-tjetrën”.

Unë dua që të them këtë: “E kundërta e vdekjes dhe jetës, ashtu siç ka sqaruar në mënyrë të drejtë dhe Sadru’l-Muteelihini është një ndryshim dialektik. Dalja e vdekjes nga brenda jetës dhe dalja e jetës nga brenda vdekjes ka një komentim të natyrshëm. Megjithatë ne nuk po e cekim atë në këtë çast. Mirëpo lëmëni t’iu them këtë se kjo vlen dhe për natyrën.

Ne këtu do të prekim anën e dialektikës së njëshmërisë dhe hyjnore. Shumë mirë por çfarë do të thotë dalja e jetës nga vdekja, kjo është lidhur me kushtet që qarkullojnë në qenien time në këtë gjendjen time të pranishme. Qenia ime është absolute thelbësore. Unë jam vepra e “mutlakut” (absolutes) dhe tek unë gjendet një anë e “itlakut” (absolutes). Por unë jam në një gjendje të lidhur me kohën dhe vendin, me zinxhirët e përcaktimit, varësisë dhe epshit. Ja pra duke qenë se jam i lidhur me këto zinxhirë nuk mund të përparoj në këndvështrimin hyjnor. Përsosmëria e jetës është një çështje e veçantë. Unë nuk po bëj fjalë për këtë në këtë çast. Unë po bëj fjalë për dialektikën hyjnore në këtë çast.

Nëse mund të shpëtoj nga këto varësi dhe lidhje mund të përparoj deri në një etapë. Shpëtimi nga këto përcaktime dhe varësi perceptohet si një lloj vdekjeje. Shpëtimi im nga këto nënkupton vdekjen e tyre. Unë kur shpëtoj nga këto dal në një shkallë. Krahas kësaj unë gjej një varësi dhe lidhje tjetër kur dal në shkallën e dytë.

Këtë mendojeni si një shkallë urtësie. Shprehem kështu sepse dhe në shkallën e dytë jam ballë përballë me një seri varësish. Pra ato janë varësitë e duhura në atë shkallë. Nëse do të qëndroj në ato varësi, atëherë do të qëndroj në shkallën e dytë deri në pafundësi. Por nëse u jap fund atyre varësive, pra nëse në një kuptim mua do të me ketë arritu vdekja, e cila do t’u japë fund këtyre varësive dhe nëse shpëtoj nga varësitë e shkallës së dytë, do të arrij në shkallën e tretë.

Ja pra në këtë mënyrë në çdo shkallë që ngrihem, unë mund të ngrihem edhe më lart, nëse mund të shpëtoj nga lidhja me varësitë e asaj shkalle. Me thënen e Meulanës:

Nerduban-é Khalik in ma vu men est,

Akibet-é in nerduban oftaden est.

Her ki balater reved eblehter est,

Ké ustukhan-é u bedter khahed shikest.

Në shkallën e Krijuesit jemi ne dhe unë,

Përfundimi i kësaj shkalle është rënia.

Ai që ngjitet më lart ai është më i marri,

Sepse eshtrat e tij do të thyhen në mënyrën më të keqe.

Nëse njeriu qëndron në atë shkallë dhe nëse i thyhen eshtrat ai nuk mund të ngjitet më. Por nëse vazhdimisht ngjitet dhe më lart dhe nëse nuk lidhet dhe qëndron në varësitë e kërkuara nga secila shkallë, atëherë ai mund të arrijë në përsomërinë absolute. Unë e komentoj kështu këtë çështjen e vdekjes dhe jetës dhe dialektikës hyjnore. Pra ju keni udhën që do t’iu çojë nga njëra shkallë në shkallën tjetër.

Gjithashtu dhe kalimi nga vdekja në jetë është në këtë kuptim. Pra kur vdes në ato varësitë ndaj të cilave je robëruar në atë shkallë, mund të gjesh një jetë më të mirë në një shkallë që është më lart. Më pas përjeton të njëjtat gjëra në atë shkallë dhe në kalon në një jetë të re në shkallën tjetër. Ja pra dalja e vdekjes në jetë është në këtë kuptim.

Larixhani: Ky sqarim i hirësisë suaj është mjaft i ri në këndvështrimin tim. Sepse unë i hetoj veprat tuaja dhe kjo m’u duk mjaft e re. Ky është një vendburim i ndjekur nga Mullah Sadra. Mjeshtër ashtu siç dihet Mullah Sadra zotëronte katër kundërshtimet filozofike. Ai dinte si metodën e apologjetëve dhe metodën e filozofëve. Pavarësisht kësaj Mullah Sadra e zgjidh këtë çështjen e vdekjes dhe jetës me metodën e urtakëve pra me çështjen e “fenā filahit” dhe “bekā bilahit”.

Gjithashtu dhe ju kësaj i keni dhënë emrin “dialektika e njëshmërisë”. Pra unë nuk shoh ndonjë kundërshtim këtu. Shumë mirë por vallë a nuk mund të arrijmë në një përfundim të tillë?! A nuk mund të dalim jashtë këtyre kornizave të ngushta filozofike në zgjidhjen e shumë problemeve?! Kështu që këto katër kundërshtime filozofike ishin të pamjaftueshme dhe për Umer Hajjamin dhe ai si përfundim i dha lamtumirën jetës me çështjen e “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit).

Vallë sipas jush edhe urtak Umer Hajjami iu drejtua metodës së ndjekur nga Mullah Sadra për zgjidhjen e këtij problemi?!

Mjeshtër Dinani: Më duhet të them se dhe kjo është një pyetje e bukur. Fillimisht lutem që Allahu i Madhëruar t’ua lartësojë postin e urtak Umer Hajjamit. Në kundërshtim me thëniet e disa njerëzve unë kërkoj mëshirë për të. Umer Hajjami ishte një urtak shumë i drejtë. Thënia: “Urtak Umer Hajjami ishte i njohur me mendimet e Sadru’l-Muteelihinit” është një broçkull, prandaj nuk mund të thuhet një gjë e tillë. Mirëpo ashtu siç kumtuat dhe ju në një mënyrë shumë të drejtë, urtak Umer Hajjami u mor me çështjen e “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit) deri në fund të jetës së tij. Ky është njëri nga treguesit e madhësisë së mendimit të tij. Ashtu siç vutë dhe ju në dukje edhe vdekja e tij erdhi në këtë udhë.

Ai në fund të jetës së tij hoqi misuakun nga goja, vuri kokën në sexhde dhe shkoi. Kështu që ai u bë dëshmori i udhës së “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit). Pra ne mund të themi se Umer Hajjami ishte dëshmori i çështjes së “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit), sepse çështja e “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit) mori fund me vdekjen e tij. Ai gjatë të tërë jetës së tij mendoi mbi çështjen e “uahidit” (njëjësit) dhe “kethirit” (shumësit).

Dituria e urtak Umer Hajjamit ishte në shkallën më të lartë në fusha si matematikë, gjeometri dhe astronomi. Por unë do do t’i prek këto anët e tij në këtë çast, unë do të prek vetëm anën e tij intelektuale. Ai në etapën e parë ishte një urtak peripatetik. Ai në mënyrë të tërthortë ishte nxënësi Ibn Sinasë. Madje disa njerëz thonë se ai ishte nxënësi i drejtpërdrejtë i Ibn Sinasë. Por qenia nxënësi i tij i drejtpërdrejtë është një mundësi e largët. Krahas kësaj ai nuk vijoi që të qëndronte në “filozofinë peripatetike”.

Unë nuk e di përse por fatkeqësisht ana filozofike e urtak Umer Hajjamit është një çështje që është anashkaluar. Disa dijetarë perëndimorë e njohin atë si një matematikan dhe astronom, gjë që është e vërtetë. Ndërsa shumë njerëz në botë e njohin atë si një poet i pijes dhe i verës.

Në shtesë dua të bëj të ditur se në muajin e kaluar, në muret e kafenesë më të madhe të kryeqytetit të vjetër të Alma Atasë në Kazakistan, ishin të varura poezitë në persisht që bëjnë fjalë për pijen dhe verën të Umer Hajjamit. Njerëzit në shumicën e vendeve të botës e njohin Umer Hajjamin si një njeri të shkujdesur ndaj kësaj bote, i përulur dhe i varur ndaj pijes dhe verës. Sipas meje kjo është një padrejtësi e madhe e kryer ndaj këtij urtaku.

Pikë së pari lërmëni t’iu bëj të ditur se rubairat e tij kanë një komentim të veçantë. Pikë së dyti ai ishte një filozof i madh dhe filozofia e tij nuk u njoh. Ai ka shkruar disa libra filozofie. Unë kam bërë fjalë për këtë në këtë program ose në një program tjetër. Unë i kam thënë njërit nga nxënësit e mi që të saktësojë të paktën një nga librat e tij. Ai libër nuk ishte shtypur në atë epokë por është shtypur tani.

Titulli i atij libri është “Keun ue’t-Teklifi” (Krijimi dhe Përgjegjësia). Ky është një libër shumë i rëndësishëm. Vetëm emri i zgjedhur është shumë i rëndësishëm: “Keun ue’t-Teklifi” (Krijimi dhe Përgjegjësia). Ai ka shkruar një libër me këtë emër që ka të bëjë me komentimin e kësaj çështjeje.Edhe në këtë çast në botë po bëhet fjalë për këtë çështje. Me fjalët“keun”nënkuptojmëkrijimin dheqenien,ndërsa me fjalën “teklif” nënkuptojmëdetyrëndhepërgjegjësinë. Pra ai në librin e tij ai sqaron se cila është lidhja e detyrave si njeri me qenien.

Çfarë llojlidhjejeka njeriu si qenie, si një i pranishëm qëështë me qenien?! Ja pra kjo çështjeshënjohet në libër.Umer Hajjamika bërë të njohur mendimet e tij filozofike në këtëlibër. Nëse do të na jipet rasti ne duhet që të hulumtojmë atë libër dhe të sqarojmë se sa njeri i madhështë ai me mendimet e Umer Hajjamit.

Tani ejani dhe le të rikthehemi në rubairat e tij dhe mendimet e tij mbi vdekjen. Ashtu siç thashë në fillim të fjalimit njëra nga cilësitëenjeriut është mendimi i tij mbi vdekjen.Umer Hajjami është në njeri që mendon shumë mbi vdekjen.

Rreth2.500 vite më parë Aristoteli e kishte përkufizuarnjeriunsi “një gjallesë që flet”.Ai e kishteshpalosur të folurën si veçorinë dalluese të njeriut.Ekonomistët e kanëpërkufizuar njeriunsi“njëgjallesë ekonomike”,industrialistët e kanë sqaruar njeriun si “një gjallesëteknologjike dhe industrialiste”. Pra janë kryer një numër i madh përkufizimesh në lidhje menjeriun.Nëse nga unësot do të kërkojnë që të kryej një përkufizim të njeriut,atëherë unëdo ta përkufizoja njeriun si “njeriu ështënjë gjallesë qëmendon mbivdekjen”. Sipas meje veçoriadalluese e njeriutështë mendimi mbi vdekjen.

Urtak Umer Hajjami, nuk e ka thënë këtë shumë qartazi. Por përkufizimi i tij në të vërtetë në lidhje me njeriun, është qenia e këtij të fundit një qenie që mendonmbivdekjen.Ashtu siç thashë në fillim të fjalimit asnjë gjallesënuk e mendon vdekjen.Megjithatëasnjë njerinuk mund të jetëishkujdesurnëse nuk e ka lënë veten të ndihet i shkujdesur.

Ata njerëz të cilëtjanëtë shkujdesurnga vdekja,ç’është e vërteta janë ata të cilët janë të shkujdesurndaj vetes. Atakanë marrë njëedukimtë gabuar dhe të keqdhe për këtë arsye janë bërë të shkujdesur nga vdekja. Por vallëa është e mundur që njeriu të jetë i shkujdesur ngavdekja?! Ju mund të më pyesni se përse njeriu nuk mund të jetë i shkujdesur nga vdekja?! Edhe kjo është një pyetje filozofike.

Unë mund t’u kthej këtë përgjigjje ndaj kësaj pyetjeje: “Sepse njeriu e shikon të ardhmen si natyrë”.Kjoështëveçoria e qenieskohor të njeriut. Pohoj se është e vërtetë se dhe qeniet e tjera janë kohore;mirëpo ato nuk e perceptojnëkohëndhe nuk mendojnëpër kohën.Njeriu e shikon të ardhmen sepse mendon për kohën.Pikërisht ashtu siç shikon të shkuarën. Kjoështë fuqia e njeriut.

Kagjasaqëgjallesat nuk mund të kthehennë tëshkuarën si pasojë e kujtesës.Ne mund të kthehemi në të shkuarën,në të shkuarat shumë të largëta,ne mund të shkojmënë skaj tëtë shkuarës sonë dhe madjederi në thellësitë e historisë.Në të njëjtën kohëne mund të shikojmë të ardhmen e afërt dhetë largët.Ne mund të kuptojmëvdekjen tonë sepse mund tëshikojmë të ardhmen.

Ne e dimë se do të vijë një kohë dhe kur të vijë ajo kohë ne do t’i japim lamtumirën kësaj jete. Kjo është arsyeja që kur të vijë ajo ditë ne mendojmë se “ku do të shkojmë”.

Larixhani: Shumë mirëmjeshtër, çështja erdhi në një vend shumë të bukur. Por fatkeqësisht koha e programit tonë mbaroi. Ashtu siç e cekët dhe ju një çështje shumë e rëndësishme e jetës së Umer Hajjamit është çështja: “Përse jetojmë ne?!” Për këtë arsye ai ka qëndruar mbi çështjen se cilat janë detyrat tona, dukuri kjo që buron nga mendimi i vdekjes. Për më tepër ashtu siç përshkruat dhe ju përkufizimi i njeriut është: “Gjallesa që mendon vdekjen”.

Koha e programit tonë mbaroi por ne do ta vazhdojmë këtë çështje. Duke qenë se kemi bërë fjalë për Umer Hajjamin, atëherë le ta mbarojmë dhe progamin me një rubai të atij të njeriu të madh:

Ez men remeki be saj-é saki mande est,

Vez sohbet-é helk bivefai mande est.

Ez bade-jé dushin kadehi pish ne mand,

Ez omr ne danem ké çé mande est!

Tek unë nuk ka mbetur më fuqi përveç mundimit të pirësit,

Nga biseda e njerëzve ka mbetur gënjeshtra.

Në kadenë e natës së djeshme nuk ka mbetur gjë përveç pijes,

Unë nuk e kam kuptuar se çfarë ka mbetur nga jeta.

Me dëshirën se do të takohemi në një program tjetër,iu themi të tërëve mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak