Mësimet E Mullah Sadrasë Nga Ibrahimi Dinaniu (Pjesa E Katërt)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Prill 17, 2018, 11:13 p.m.

Ai e shëmbëllen atë me një det që nuk ka breg. Bregu janë ato kallëpe. Ai shkon në një vend të tillë në të cilin kallëpet kanë mbaruar. Ja pra kjo është “shuhudi” (dëshmia) për të cilin kanë bërë fjalë urtakët, pra ata nuk thonë unë shikova një xhin dhe zanë. Mendja ecën para hap pas hapi dhe arrin në atë vend ku mbarojnë kallëpet, por ajo që e bën këtë është sërish mendja.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të çmuar dhe ndjekës të dashur të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po marim mësime nga mjeshtri ynë i nderuar Ibrahimi Dinaniu në lidhje me filozofinë dhe mendimet Mullah Sadrasë.

Në programin e kaluar ne folëm se me cilën gjuhë mund ta plotësonim qenien dhe arritëm në këtë përfundim: Gjuha e qenies është vetë qenia dhe në një kuptim cilësia e gjuhës sonë është në zotërim të një cilësie të qenies - të pranisë. Pra kjo nuk është vetëm një gjë që bëhet fjalë në filozofi është një gjë që është ndërthurur ngushtë me jetën tonë.

Nëse tregohemi të kujdesshëm çdo frymë e jona është një faqe nga fletorja e urtësisë. Mjeshtër në programin e ditës së sotme, dua të hap pakëz fjalën mbi çështjen e “enanijjetit” dhe “innijjetit”, e cila është njëra nga çështjet më enigmatike të urtësisë dhe urtësisë.

Ne në programin e shkuar cituam se “innijetu’l-uxhudi” pra e vërteta e qenies kërkon “tenebbuhun” (zgjimin), zgjimi kërkon lënien mënjanë të njeriut të çdo kushti madje edhe të kushtit të vetes këkon zgjimin e asaj “itlakut” (absolutes).

Mirë në këtë gjendje del në pah kjo pyetje: Nëse duam të gjejmë Allahun por nëse kushti  i gjetjes së Allahut nuk na lë veten tonë, mirë kur unë e lë veten time dhe e bëj “fani” (të vdekshme) me çfarë arrij tek Allahu? A nuk ndihet këtu një paradoks?

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Po nga jashtë duket sikur ka një paradoks por në të vërtetë nuk ka asnjë paradoks. Njeriu nuk e ka gjithmonë një “veten” e tij. Njeriu në çdo sekondë ka një “veten” e tij. Kur themi këtë vijmë rishtas tek fjala e Meulanës. Shikoni se çfarë ka thënë Meulana shumë kohë më parë Mullah Sadrasë: “Zin du hezaran men u ma ej exheba men çi menem?” (Në mes të këtyre një mijë unë dhe ne vallë cili unë është i imi?)

Shikoni tani unë, pra unë i cili në këtë çast jam i ulur në këtë karrike dhe po flas me ju, është një “un”. Përpara se të ulesha në këtë karrike isha një tjetër “un”. Pas ngritjes nga kjo karrike do të jem një tjetër “un”, në çdo herë që flas bëhet fjalë për një tjetër “un”. “Uni” i cili ishte përpara se të ulesha në këtë karrike me “unin” e ulur në këtë karrike janë të ndryshëm. “Uni” i këtij çasti me “unin” e mëvonshëm është i ndryshëm.

Natyrisht që ka një qëndrueshmëri, ka një identitet, njeriu si përfundim zotëron një identitet. Por në çdo sekondë që kalon “uni”t ndryshojnë. Ky është një ndryshim dhe kjo është një gjë e mirë, këtu nuk ka asnjë problem. Por ndonjëherë bëhet fjalë dhe për rrezikun. Njeriu zotëron një “un” të vërtetë. Ai është gjëja që është. Unë jam gjëja që jam në të vërtetë. Ndërsa një “un” tjetër është gjëja që dua të bëhem.

Unë për një çast jam gjëja që jam, ndonjëherë tjetër futem në kallëpin e asaj që dua të jem por ende nuk jam. Unë dua të jem disa gjëra, unë e fus veten në kallëpin e atyre gjërave që dua të jem. Ndonjëherë jam në formën siç jam në të vërtetë. Kur e fus veten në kallëpin e gjërave që dua të jem ai “un” bëhet një “un” i rremë. Ai nuk është “uni” i vërtetë. Ja pra kjo është e rrezikshme.

Shumica e njerëzve janë robër të këtyre enanijjeteve pra të egoizmave dhe e shfaqin veten ashtu siç nuk janë. Ata e shfaqin veten në formën që duan të jenë. Në shumicën e kohës njerëzit mundohen që ta shfaqin veten në fomën që duan të jenë dhe jo në formën që janë. Për këtë arsye njëri nga filozofët perëndimorë thotë se njeriu gjithmonë është me maskë. Domethënë ai e fsheh fytyrën e tij të vërtetë, ai përpiqet që ta shfaqë veten në formën që do të jetë.

Fjala që në i themi njeri ose njerëzit në gjuhët e Perëndimit i thuhet “person”. Them se është e çuditshme se kuptimi i vërtetë i kësaj fjalës “person” e cila vjen në kuptimin e njeriut është perdeja ose “nikabi” (mbulesa), maska. Pra njeriu shëtit gjthmonë me maskë, orvatet që të shfaqet ashtu si do të jetë. E vërteta nuk e shfaq veten, ja pra kjo është enanijjeti dhe është i rrezikshëm. Njëri nga rreziqet e saj është edhe mospranimi dhe mospqëlqimi i njeriut të vërtetës së vetes, mosdashja e tij që të jetë ashtu siç është në të vërtetë.

Por ashtu siç kam cekur dhe në programin paraardhës ai “uni” i vërtetë është gjithmonë i kushtëzuar. Ju thatë të vërtetën njeriu është gjithmonë i kushtëzuar. Por nëse tregoheni të vëmendshëm unë iu bëra fjalë për këtë parim filozofik dhe logjik: Në mungesë të “absolutes” e kushtëzuara nuk ka asnjë kuptim. Nëse njeriu e kupton mirë “absoluten” dhe “të kushtëzuarën” mund të kuptojë shumë gjëra. Dijetarët e shkencës së jurisprudencës bëjnë fjalë shumë mirë për këtë çështjen e absolutes dhe të kushtëzuarës. Ata e sqarojnë shumë mirë se çfarë është absolutja dhe çfarë është e kushtëzuara.

Fjala “mutlak”e cila rrjedh nga fjala “itlak” do të thotë që ka shpëtuar nga çdo lloj kushti. Ndërsa “mukajjet” do të thotë e kushtëzuar me një gjë. Ne jemi gjithmonë të kushtëzuar. “Uni” është një kusht, vetë enanijjeti është një kusht. “Uni” im është gjithmonë në çdo sekondë është i kushtëzuar me një të jashtëm. Mirë cila është e jashtmja në ato kushte? Nuk është “ademi” (mungesa). Gjëja është një kusht në çdo sekondë ndërsa vetë është nuk është kusht.

Pyetja juaj ishte kjo: “Si mund të vijë “uni” ballë përballë me të vërtetën e absolute? Si mund të shpëtoj “uni” nga vetja? Po pikërisht ashtu në të vërtetë nuk mund të shpëtojë. Perdeja është gjëja që ngrihet përpara syrit të njeriut.

I ndjeri Shejh Mahmud Shebusteriu e sqaron shumë bukur këtë çështje. Duke qenë se e ka thënë në formën e poezisë kuptohet shumë mirë. Gjuha e poezisë i sqaron shumë mirë çështjet e rënda. Kjo krijon lidhje me postin e “ligësisë” për të cilin kanë bërë fjalë urtakët. Nëse thuhet se njeriu ka shkuar në postin e ligësisë duke qenë se zhduket një gjë e ligë mirë ku do të arrijë? Atëherë duhet të jetë një “un” që të mund të arrijë. Nëse nuk është “vetë” atëherë nuk ka asgjë. Kur citojmë këtë pandehin se zhduket një gjë dhe shfaqet një gjë tjetër. Megjithatë nuk bëhet fjalë aspak për këtë gjë.

I ndjeri Shebusteriu (në veprën e tij: Gylshen-i Raz” (Trëndafilishtja e Fshehtë) e ka sqaruar këtë shumë bukur me një dyvargësh. Ai citon:

Taajjun bud ki ez hesti xhoda shod,
Ne Hak shod bende, ne bende Hoda shod.

E dukshmja u nda nga qenia,
As i Vërteti nuk u bë rob dhe as robi nuk u bë Zot.

Domethënë dukshmëria e një gjëje, është heqja e kushtit, as robi nuk u bë Zot dhe as Zoti nuk u bë rob.

Larixhani: Mjeshtër unë po e përsëris pyetjen time në një formë tjetër: Në njërën anë udhëtari, ne i themi njerëzve që “Ai që njeh veten ka njohur Zotin e tij” ose me thënien e Ikbali Lahorit:

Nëse je nën vetjaken dil mbi të,
Nëse kërkon Zotin bëhu më i afërt me veten.

Por dhe në anën tjetër themi se për të arritur për tek Allahu duhet të shkelësh dhe të zhdukësh veten. Mirë por cila formë e saj ku hyn në punë? Tani ju cekët që ne kemi një vetë të vërtetë. Ky është personaliteti ynë identiteti ynë. Mirë vallë a është ky identiteti “uni” ynë i vërtetë është i ndarë nga ai? Nëse nuk është një gjë e ndarë nga ai çështja zgjidhet. Atëherë ne duhem të heqim pengesën që ështëmes nesh dhe tij. Mirë nëse është e ndarë atëherë çfarë është?

Mjeshtër Dinaniu: Shumë mirë, kjo në një këndvështrimin është një “sehlu’l-mumteni” (thjeshtësim i mundësisë). Pra duket sikur është e thjeshtë; por është e vështirë. Le të përfytyrojmë “absoluten” me “të kushtëzuarën”. Kur themi “e kushtëzuar” ne e vendosim “të kushtëzuarën” përballë “absolutes”. Domethënë ne mendojmë se atje është “absolutja” dhe se këtu është “kushti” dhe i sjellim ballë përballë njëra-tjetrës. Megjithatë kjo është plotësisht në kundërshtim me absoluten dhe kushtin. Sjellja ballë përballë e absolutes dhe të kushtëzuarës është tërësisht një gabim. Nëse këto kundërshtojnë njëra-tjetrën bëhen absolute dhe kusht. Pra nëse absolutja pengon të kushtëzarën dhe e kushtëzuara pengon absoluten atëherë që të dyja bëhen të kushtëzuara. Kur themi këtë “absoluten” e kemi bërë “të kushtëzuar”.

Nëse unë jam i kushtëzuar që ashtu jam dhe këtë e kemi sqaruar në programin e kaluar, që ne jemi gjithmonë të kushtëzuar, kemi thënë se asnjëherë nuk do të mund të jemi të pakushtëzuar, këtu kuptimi i vdekshmërisë nuk është të zhdukesh. Asnjë qenie nuk zhduket. Qenia nuk bëhet kurrë “adem” (mungon). Pra as “uxhudi” (prania) nuk bëhet “adem” (mungesë) dhe as “ademi” (mungesa) nuk bëhet “uxhud” (prani). Këtu bëhet gabim. Qenia nuk mund të zhduket. As zhdukja nuk mund të bëhet qenie, ky është gabimi ynë.

Kur themi le ta heqim kushtin nuk jemi duke thënë le ta zbërthejmë një gjë nga aty. Çdo e kushtëzuar në të njëjtën kohë është një absolut; por brenda kallëpit të “kushtit”... Këtu thëniet janë urtake, kur themi “bëhu i vdekshëm” nuk jemi duke thënë vënia zjarrin dhe digje veten. Nuk themi një gjë të tillë. Vetëm se urtësia duhet të vijë në atë shkallë sa ai “kusht” nuk duhet të lihet mënjanë. Kur “kushti” lihet mënjanë nuk mbetet asgjë tjetër përveç absolutes. Ky nuk është një kontrast.

Kushti duhet të lihet mënjanë në postin e urtësisë. Vdekshmëria e këtushme ka të bëjë me urtësinë. Nuk është të djegësh veten. Përndryshe asnjë qenie nuk zhduket, asnjë qenië nuk mund ta zhdukë veten.

Larixhani: Tani u kuptua. Vdekshmëriaështë e lidhur me urtësinë.

Mjeshtër Dinaniu: Po vdekshmëria është e lidhur më urtësinë. Përndryshe vdekshmëria nuk është e lidhur me zhdukjen e qenies. Ashtu siç sqarova më lart kjo bie ndesh me mendjen, sepse qenia nuk zhduket. As prania nuk zhduket. Vdekshmëria për të cilën bëhet fjalë këtu Mullah Sadraja e ka sqaruar në anën filozofike. Sepse anët e urtësisë në filozofinë e Mullah Sadrasë janë shumë të tepërta.

Vdekshmëria e këtushme ka të bëjë me urtësinë. Domethënë ai d të thotë kështu: Dijeni se ky kusht është i metë. Megjithatë ne nuk e pranojmë kushtin si organ por si bazë. Ne e pranojmë si bazë qenien e kushtëzuar. Por nëse ne dimë se kushti është i rastësishëm dhe është në fytyrën e “absolutes”, e kuptojmë se gjëja që i thuhet vdekshmëri do të thotë të fshijmë kushtin nga fytyra e “absolutes”.

Nëse urtësia e kësaj fitohet kjo punë është shumë e thjeshtë. Natyrisht se të arrish tek urtësia e kësaj është e vështirë. Si përmbledhje ajo që duhet të bëjmë është të fshijmë pluhurin e “kushtit” nga fytyra e “absolutes”. Sigurisht fshirja e pluhurit të “kushtit” nga fytyra e “absolutes” do të thotë të bëhesh “absolut”. Ja pra kjo është përgjigjia ndaj pyetjes suaj: “Si mund të arrij tek ajo?”

Larixhani: Meulana në një poezi duke bërë me shenjë tek Sureja Inshirah thotë kështu:

Ta dilesh ra sherh sazed an zija,
Pes ‘e lem neshrah’ mi fermajed Hoda.

Le ta sqarojë e ta hapë atë zemrën e plotë,
Allahu urdhëron “elem neshrah” (a nuk tahapëm ne gjoksin).

Mjeshtër Dinaniu: Ja sqarimi (hapja) e këtushme është “itlak” (absolute). Sqarimi (hapja) është të fshish pluhurat e kushtit. Çarja dhe hapja e gjoksit është fshirja e kushteve. Përndryshe asgjë nuk është e vdekshme. Asgjë në botë nuk zhduket. Shndërrohet në një formë tjetër. Për shembull nëse i vini zjarrin kësaj tryeze çfarë ndodh shndërrohet në hi nuk zhduket. Shkon forma e drurit dhe vjen forma e hirit.

Kjo botë është bota e ndryshimit. Asgjë nuk zhduket gjëja që është shndërrohet në një qenie tjetër. Këtu nuk bëhet fjalë për qenien kalimtare por për të vdekshmen në lidhje me urtësinë. Pra në fund njeriu e kupton se ka bërë gabim kur ka pandehur se “e kushtëzuara” është “absolute”. Nëse ai e di se vetë është i kushtëzuar dhe nëse e ngren atë kusht nga syri i urtësisë atëherë ai bëhet një me absoluten. Ja pra ky është posti i vdekshmërisë.

Larixhani:“Ki derun-i sine sherhet dadeim / Sherhra be sineet nihadeim” (Që ne e hapëm brendësinë e qiellit dhe i dhamë qartësi qiellit) sa bukur e ka shprehur ajetin: “Eleme neshrah leke sadrek” (A nuk ta hapëm gjoksin?)

Mjeshtër Dinaniu: Disa njerëz e pandehin si të vërtetë “gjoksin” që ceket tek thënia: “A nuk ta hapëm gjoksin”. A mos kishte sëmundje zemre që t’i hapej gjoksi. Këtu kur thuhet ta hapëm gjoksin nuk ka për qëllim gjoksin e jashtëm. Këtu gjoksi (sadri) është mendja, ëshët “shuhudi” (dëshmia), “huduri” (prania). Ndërsa inshirahu është hapja, shpëtimi nga kushtet. Pra kalimi i të tërë kushteve dhe zbatimeve. Këtu hapja e gjoksit nuk ka një kuptim jashtë urtësisë.

Larixhani: Pra i nderuari Meulana do të thotë se kjo nuk është vetëm fjala e filozofëve dhe urtakëve...

Mjeshtër Dinaniu: Po natyrisht se po. Ai e thotë këtë me gjuhën e poezisë dhe urtësisë, me gjuhën e filozofisë së Mullah Sadrasë... E vërteta është e njëjtë kallëpet ndryshojnë. Tekefundit sa të vërteta ka? Nuk ka më tepër se një të vërtetë. Por kjo e vërtetë ka shkallë të larmishme. Çdo njeri arrin tek e vërteta sipas masës së tij.

Larixhani: Shumë mirë njeriu duhet ta bëjë veten “të vdekshëm”, duhet të arrijë tek “vdekshmëria, por kjo “vdekshmëri” nuk është vdekshmëria e qenies është “vdekshmëria” e urtësisë.

Mjeshtër Dinaniu: Edhe qenia përbëhet nga ajo urtësi. Do ta prekim më vonë Mullah Sadra e shikon qenien si një gjë të njëjtë me diturinë.

***

Larixhani: Mjeshtër, ashtu siç cekët dhe ju Mullah Sadra pyet këtë pyetje: Përse në fillim të fjalës ai thotë: “Njih veten që të njohësh Zotin tënd” dhe vë theksin se rëndësia e njohjes së vetes është fillimi i arritjes për tek Allahu? Ndërsa në etapën tjetër ai thotë se për të arritur tek Allahu duhet të “vdesësh”. Nëse arrin tek vdekshmëria atëherë me çfarë do ta shikojë Allahun?

Po kjo pyetje është e rëndësishme. Për më tepër ashtu siç e sqaruat dhe ju nëse arrin në “vdekshmërinë” e urtësisë do ta shikosh se qenia është e përbërë nga urtësia. Në fakt njeriu nuk ka ndonjë identitet tjetër përveç urtësisë. Më pas ai ka sjellur këtë ajet si provë: “Mos u bëni si ata që haruan Allahun dhe për këtë arsye Allahu bëri që ata të harrojnë veten e tyre”. Më tej ai ka arritur në këtë përfundim: Nëse bëheni së bashku me Allahun ju zotëroni dhe veten tuaj; por nëse bëheni së bashku me veten tuaj nuk është e qartë nëse do të jeni ose nuk do të jeni së bashku me Allahun. A nuk është kjo shumë interesante mjeshtër.

Mjeshtër Dinaniu: Edhe kjo është e lidhur me çështjen e urtësisë. Nëe shikon vetëm veten tënde nuk mund ta shikosh të Vërtetin. (nëse je “hodbin” nuk mund të jesh “hakbin”). Nëse shikon vetëm të Vërtetin nuk mund ta shikosh veten tënde. Që të dyja këto janë urtësi. Ai që është “hodbin” domethënë që shikon vetëm veten e tij e vë veten e tij në vend të Vërtetit. Ai që është “hakbin” domethënë ai që shikon vetëm të Vërtetin nuk e shikon veten e tij dhe janë në zotërim të drejtimit të vetes. Përse lajmëtarët dhe kujdestarët janë të vërtetë; sepse ata nuk kanë enanijjet. Ata vetë janë të vërtetë janë në zotërim të drejtimit.

Larixhani: Disa citojnë se ju kur bëni fjalë mbi çështjen e “insanu’l-kamilit” (njeriut të përsosur) shkoni të ekstrem më tepër se sa ekzistencialistët. Ju theksoni se njeriu është baza. Por me këtë u jepet përgjigjie këtyre lloj kundërshtimeve. Njeriu i përsosur që është cekur këtu është një gjë shumë e ndryhme se sa individualizmi në Perëndim.

Mjeshtër Dinaniu: Po natyrisht që po...Thelbi është njeriu, nëse kuptimi i njeriut kuptohet drejtë dhe nëse bëhet si njeriu i përsosur nuk shkohet në enanijjet. Edhe ekzistencialistët janë në dy ndarje. Gjenden ekzistencialistë njëjësues që besojnë tek njëshmëria. Ata marrin si bazë qenien e kuptojnë njeriun me qenien dhe arrijnë tek njëshmëria. Përballë tyre gjenden dhe ekzistencialistët ateistë. Edhe ata bëjnë të njëjtin gabim. Dallimi mes njëshmërisë dhe mohimit është shumë i hollë. Kjo nënkupton qenien së e “siratu’l-mustekimit” (urës më të drejtë) më të hollë se sa qimja dhe më të mprehtë se sa shpata. Ky kufi është shumë i hollë dhe njeriu duhet ta dijë se ky kufi është shumë i hollë që të mos shkojë në mohim. Domethënë ai nuk duhet ta vërë kurrë “të kushtëzuarën” në vend të “absolutes”. Kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme.

Ashtu siç e shikoni të tëra fjalët logjike të Mullah Sadrasë, në fund kthehen në një përmasë të urtësisë dhe në “absoluten” e qenies.

Larixhani: Mullah Sadra këtu citon edhe një gjë tjetër, kur njeriu arrin në atë post bën të qartë se do ta shikojë veten që nuk e ka harruar Allahun dhe duke mos harruar Allahun. Në këtë pikë ai thotë një gjë të bukur dhe citon kështu: “Këtu udhëtari ka nevojë për besim. Ky është një besim i dritës së mendjes”. Pra në këtë gjendje ai e përmbledh cilësinë e mendjes me besimin.

Mjeshtër Dinaniu: Dhe besimin me mendje... Ja ky është dallimi... Shikoni kjo është pika themelore... Sadru’l-Muteelihini është një njeri shumë besimtar dhe bën shumë fjalë për besimin. Por besimi që ai kuptonte nuk është një besim pa mendje. Kjo është një çështje shumë e rëndësishme.

Shikoni fjala besim do të thotë lidhja e zemrës. Kush është besimtari? Njeriu i cili e ka lidhur zemrën e tij me një gjë. A mund të ketë besim pa lidhjen e zemrës? Besim do të thotë lidhja e plotë e zemrës me një vend. Kjo do të thotë lidhja e plotë e zemrës me një gjë, lidhja me tërë qenien me të. Mirë por ku po e lidh zemrën? A e di se ku po e lidh? Se mos je duke e lidhur zemrën me një idhull ose me një gjë të ulët. Nëse ka ndodhur një gjë e tillë ti je shndërruar në rob.

Të tërë idhujtarët, të tërë të paditurit besojnë; por i besojnë një gjëje në mënyrë të paditur. Si rrjedhojë ju duhet ta dini ku e keni lidhur dhe si e keni lidhur duke e ditur ose duke mos e ditur atë gur të çmuar që është thelbi i qenies suaj, domethënë ai gur i çmuar që është zemra juaj. Mirë por për këtë a kemi ne nevojë për mendjen? Ja pra Mullah Sadra e ka bërë këtë punë.

Larixhani: Kur jemi duke e lidhur mendja e lidh nyjen.

Mjeshtër Dinaniu: Këtë e thotë Mullah Sadra. Kur ai thotë se besimi është mendja, edhe mendja është besim ja pra këtë do të thotë. Domethënë ai do të thotë se mos bëni gabim që atë gur të çmuar që është zemra juaj të moë e lidhni nyje me një gjë që nuk i ka hije. Nëse bëni kështu do të mbeteni të fshehtë, me perde deri në përjetësi. Gjëja që do të lidhesh me tërë qenien tënde duhet të jetë gjëja më me vlerë. Mirë por ajo gjëja më me vlerë cila mund të jetë tjetër përveç personalitetit të pastër të Allahut të Bekuar dhe të Madhëruar? Ja pra këtu luan rol mendja. Kur Mullah Sadra thotë besimi racional këtë ka dashur të thotë. Ai nuk thotë mendja politike, mendja ekonomike, mendja tregtare. Ai thotë se mendja është ajo e cila do ta dijë se cila është gjëja më e madhe. Dhe nëse do të lidhesh nyje pas zemrës e cila është gjëja më e madhe që ke në vete pra të gjësë më të madhe duhet të lidhesh pas gjësë më të madhe. Këtu a nuk duhet një gjykim i shëndoshë? Ja pra kjo është fjala e Mullah Sadrasë.

Larixhani: Pak më pas ai thotë “Kjo nuk mund të përftohet me luftrat e fjalëve dhe polemikat. Madje nuk mund të përftohet as me filozofitë e diskutuara, as nuk mund përftohet me ëndërrimet e sufistëve”.

Mjeshtër Dinaniu: Pra ai do të thotë se duke qenë se apologjetët janë diskutues nuk mund të arrijnë në një vend. Sepse në diskutim gjendet mundimi për të kthyer përmbys palën përballë. Filozofitë e varrosura në diskutim nuk mund ta bëjnë këtë punë. Ai cek edhe sufistët e zhytur në ëndërrime. Sufistët e lidhin zemrën pas një udhëheqësi por vallë a është më i mirë ai udhëheqës pas të cilit kanë lidhur zemrën se sa vetë ata. Këto janë të tërë me probleme.

Këtu ajo që duhet është meditimi i dritës hyjnore, racionalizmit dhe engjëllores. Përveç mendjes cila engjëllore tjetër mund të mendohet? Në fakt vetë mendja është një gjë engjëllore. Mendja nuk i përket kësaj bote, i përket engjëllores. Nga ka ardhur mendja? A ka ardhur mendja nga lënda apo ka ardhur nga laboratori? Mendja është nga engjëllorja për njeriun është nga engjëllorja; sepse është në zotërim të mendjes. Kafsha nuk vjen nga engjëllorja sepse nuk është në zotërim të mendjes. Mendja është engjëllore dhe është në zotërim të udhës që të çon tek engjëllorja.

Ja pra kjo është udha që do të gjeni ju. Ashtu siç citohet në Suren Inshirah hapja e gjoksit e cila do të thotë gjykimi i shëndoshë i mendjes është të dish se ku e ke lidhur zemrën. Domethënë nuk duhet ta shesësh veten lirë, kjo është shumë e rrezikshme. Pra atje ku e ke lidhur zemrën je edhe ti.

Larixhani: Më pas vijon kështu: “Dije se kjo udhë e diturisë dhe besim i vërtetë duket shumë rrallë...”

Mjeshtër Dinaniu: Po ajo është shumë e pakët, me të vërtetë është shumë e pakët. Si rrjedhojë në Kur’anin Famëlartë është cituar në të njëjtën mënyrë: “Me të vërtetë robërit e mi që mendojnë dhe falenderojnë janë të pakët”.

Larixhani: Më tej: “Boshti i besimtarëve muslimanë nga jashtë është musliman nga brenda është idhujtar”. Ashtu siç thotë Allahu i Madhëruar: “Ue ma jumin ektherahum bilahi ila ue hum mushrikun” (Dhe shumica e tyre nuk i besojnë Allahut përveç se janë idhujtarë). (Sureja Jusuf, Ajeti 106).

Mjeshtër Dinaniu: Sa i bukur që është shikoni këtë ajet kuranor: “Ue ma jumin ektherahum bilahi ila ue hum mushrikun” (Dhe shumica e tyre nuk i besojnë Allahut përveç se janë idhujtar). Pra shumica e atyre të cilët aludojnë se kanë besuar në fakt janë idhujtarë por nuk janë të vetëdijshëm. Kjo nuk është fjala e Mullah Sadrasë por është një ajet. Domethënë nga jashtë duket si besimtar por në zemrën e tij ka me mijra robërime. Me egot dhe epshet e tij nga brenda është idhujtar.

Ja pra këtu duhet “tenebbuhu” (zgjimi) dhe “tedebburi” (shëmbëllimi). Pra njih veten, mos u bëj rob i shejtanit, nëse nuk e njeh veten je rob i shejtanëve.

Larixhani: Nga këtu mund të nxjerrim këtë përfundim: Ajo gjë pas të cilës iu është vënë pas Mullah Sadrasë është vetë gjëja hyjnore dhe besimtare.

Mjeshtër Dinaniu: Po ashtu siç thashë njeriu është i shenjtë. Njeriu si natyrë është i shenjtë, engjëllor. Gjërat e meta e shndërrojnë atë në shejtan. Natyra e njeriut është e shenjtë, natyra e e njeriut është engjëllore, natyrshmëria e njeriut është e pastër, mendja e njeriut është e ndriçuar. Kur vijnë gjërat e meta dhe njeriu bëhet robi i tyre.

Larixhani: Mullah Sadra kishte respekt ndaj filozofisë, kishte respekt ndaj apologjetikës, kishte respekt ndaj të tëra diturive të tjera; por kur sqaron të vërtetën dhe kur e çon atë në fushën e ajeteve dhe haditheve ai nuk vë asnjë ngurrim.

Mjeshtër Dinaniu: Po është pikërisht ashtu ai nuk vë asnjë ngurrim. Ja pra e lexuat pak më lart: Ai ka sulmuar apologjetët, ai ka sulmuar filozofët diskutues, ai ka në një mënyrë sulmuar shumë të rëndë sufistët. Po ai në këto çështje nuk ka ngurruar për asgjë. Ai ka sqaruar të vërtetën cilado qoftë ajo.

Larixhani: Çështjet e tij morale e rrëmbejnë njeriun nga vetja. Ai citon: “O udhëtar, nëse nuk do që të jesh i përfshirë brenda ajetit “ata janë idhujtarë” ki kujdes ndaj tre kushteve. I pari gjatë kohës së përftimit të diturisë mos iu vë pas pasurisë. I dyti mos iu vë pas postit dhe famës dhe i treti mos kryej mëkat”.

Mjeshtër Dinani: Natyrisht mëkatet më të mëdha janë dy të parët. T’iu vësh pas pasurisë dhe të kërkosh famë që të dyja janë mëkat dhe të tjerët janë mëkate më të vogla se sa këta. Nëse një njeri kërkon pasuri në fakt do të thotë se nuk kërkon urtësi. Urtësia nuk është pararojë për një gjë. Urtësia nuk është për një, çdo gjë është për urtësinë. Mullah Sadra e pranon urtësinë si bazë.

Larixhani: Mjeshtër, unë në çdo program dua të marr një mendim me vetë Mullah Sadranë nga personaliteti jusj i lartë. Unë thuajse e ndjej se Mullah Sadra ka hyrë në përplasje me zemrën e njeriut. Ai hedh dorë mbi qenien e njeriut, mendimet e tij i thonë shumë gjëra njeriut.

Mjeshtër Dinaniu: Kjo është si pasojë e “hikmetu’l-mutealijjes” (urtësisë së përtejme). Unë në një program të shkuar kam sqaruar se përse urtësia e tij është muteali (e përtejme, e madhe). Me të vërtetë urtësia e tij është e përtejme. Domethënë ajo i kapërcen diskutimet filozofike, polemikat apologjetike.

Në programet e mëparshme kam sqaruar se në “bidajet” (fillim) ai ka cituar gjëra të ngjashme, ai ka folur njëlloj si të tjerët; por në “nihajet” (fund) ai është ndarë plotësisht nga ata. Në “hikmetu’l-mutealijje” (urtësinë e përtejme) ka një lartësim me shkallë. Ajo lartësohet në çdo sekondë. Pra në punën e tij nuk ka ndalesë. Ai lartësohet në mënyrë të rregullt dhe nga aty arrin për tek “hapja e gjoksit” pra e inshirahut. Ja pra kjo është urtësia e përtejme. Mullah Sadra me të vërtetë është një njeri i madh.

Larixhani: Në hulumtimet që personaliteti juaj i lartë ka bërë në lidhje me Mullah Sadranë pra në veprat tuaja si “Aventura e Mendimit Filozofik” dhe “Fletorja e Mendjes dhe Ajeti i Dashurisë” kur flisni për Mullah Sadranë thuajse ndihet ndryshimi i mënyrës së lapsit tuaj dhe qasjes suaj. Dua që të mësoj mendimet tuaja mbi këtë çështje.

Mjeshtër Dinaniu: Ajo që thatë është shumë e vërtetë. Kjo ndodh pa e kuptuar. Unë kam një familjaritet për të tërë jetën me veprat e filozofëtve, apologjetëve. Thuajse i kam lexuar tërësisht ato. Megjithatë stili i Sadru’l-Muteelihinit është plotësisht një tjetër. Edhe gjendja e tij është tërësisht një tjetër.

Ai e ka mbledhur tek vetja thelbin e kulturës racionale të botës islame. Ai ka lexuar të tërë apologjetët. Ai di filozofinë diskutuese, filozofinë peripatetike madje dhe filozofinë iluminacioniste. Ai zotëron diturinë e plotë dhe mbi urtakët. Ai ka lexuar të tërë librat e urtësisë. Ai i ka bërë veprat e tij thuajse si një bletë e vendosur mbi lule, mjalti jep shijen e tij. Me të vërtetë thuajse nga fjalët e tij pikon mjaltë. Ai i ka marrë lulet e urtësisë dhe i ka shndërruar në mjaltë.

Jo vetëm unë, çdo njeri me mendje të shëndoshë i cili e njeh Mullah Sadranë, thuajse është joshur nga ai. Mullah Sadra me të vërtetë është tronditës. Urtësia e “taabbudit” (adhurimit) që zotëron ai ndërsa urtësia është vetë “taabuddi” (adhurimi).

Larixhani: Sa i bukur është ky adhurim racional.

Mjeshtër Dinaniu: Po madje shumë... Ja pra ne kemi nevojë për këtë lloj mendimi... Përpara këtij dhe bota bie në gjunjë. Ah sikur bota ta njihte Mullah Sadranë... Ashtu siç ceka më lart fatkeqësisht bota nuk e njeh tepër Mullah Sadranë. Ky është faji ynë nuk e kemi bërë të njohur mirë.

Unë në konferencat që kam marrë pjesë jashtë shtetit kur kam folur për Mullah Sadranë dhe kur kam përcjellur mendimet e tij shikoja se si mendimtarët e atjeshëm kalonin nga vetja dhe josheshin nga ai.

Kur Henri Corbini erdhi dhe u njoh me mendimet e tij edhe ai u josh nga ai. Madje dhe bota arabe sapo e njeh Mullah Sadranë falë Henri Corbinit. Ai ndonëse i ka shkruar veprat e tij në gjuhën arabe nuk i kanë lexuar. Në shtete si Indonezia, Maroku dhe Egjipti ai sapo është duke u bërë i njohur. Në të tërë botën ka shumë pak njerëz të cilët i kanë lexuar veprat e Mullah Sadrasë dhe nuk kanë janë bërë admirues.

Larixhani: Fushat në të cilat janë kurorëzuar mendimet e tij janë të fshehtat e kujdestarisë dhe prijësisë që për të cilat nëse do Allahu do të bëjmë fjalë në disa programe.

Mjeshtër Dinaniu: Mullah Sadra, me kuptimin e plotë të fjalës është një urtak shiit dhe një filozof.

Larixhani: Sa i lidhur është me Ehli Bejtin. Ai citon se e fshehta e urtësisë qëndron e fshehur tek Ehli Bejti. Tani po pyes dhe një pyetje dhe më pas po kalojmë në çështjen tonë të vërtetë. Ai thotë kështu mbi çështjen e besimit të vërtetë: “Nëse e vë udhëtarin në mendje oqeani i urtësiëë nuk ka breg”.

Mjeshtër Dinaniu: Shikoni se sa bukur e ka shprehur. Çfarë do të thotë të vësh udhëtarin në mendje? Udhëtari pra ajo e cila ka dalë në udhë dhe po ecën është mendja. Pra ti po ecën me mendjen tënde apo me epshin tënd?

Udhëtari i cili po ecën, disa herë është vetjak, disa herë i shquar, disa herë është vënë pas postit. Lloj lloj gjërash që kemi shikuar ose dëgjuar gjatë historisë vijnë pas saj. Udhëtari disa herë edhe mendja, pra ky udhëtari i cili po ecën në udhë udhëton me mendjen. Domethënë i hedh hapat me mendjen. Nuk i hedh me paditurinë, epshin, ëndrrën, thatësirën. Disa i hedhin hapa me kuruntu, disa i hedhin hapat me ëndrrat, disa të tjerë me shqisa... Ai i cili ecën përpara me mendjen është udhëtari racional. Ky udhëtar i cili po ecën e hedh hapin në një det të tillë i cili nuk ka breg. Ai nuk ka breg ku do të arrijë dhe kur do të thotë arrita?

Shikoni Mullah Sadra e ka shprehur pakufishmërinë me mendjen. Ku do të mund të arrihet që të thuhet se u plotësua, mund të thuhet se mbaroi? A mund të thuhet pra atje ku do të arrijë mendja unë tanimë nuk mund të mendoj dhe nuk mund të bëj më para? Kjo është një fjalë e çuditshme këtu duhet të pyesim Kantin dhe mbështetësit e tij.

Unë dua nuk dua të them se mendja është e pakufishme; por madje dhe kur mendja i cakton kufij vetes ajo do të shikojë përtej (ma uera) kufijve të saj. Unë jam këtu por dhe e përtejmja ime thotë se është. Kufiri i mendjes është vendi ku mbarojnë kallëpet e konceptit. Kallëpet e konceptit kanë fund. Mendja shkon në një vend të tillë sa atje nuk ka më koncepte. Atje nuk ka më të vogël dhe të madhe. Mirë kush është ai që e di se se në vendin ku kallëpet nuk janë, nuk është as e vogla dhe as e madja? Vetë mendja. Kur e kupton se kallëpet kanë mbaruar ajo lëviz me mungesën e kallëpeve.

Ai e shëmbëllen atë me një det që nuk ka breg. Bregu janë ato kallëpe. Ai shkon në një vend të tillë në të cilin kallëpet kanë mbaruar. Ja pra kjo është “shuhudi” (dëshmia) për të cilin kanë bërë fjalë urtakët, pra ata nuk thonë unë shikova një xhin dhe zanë. Mendja ecën para hap pas hapi dhe arrin në atë vend ku mbarojnë kallëpet. Tanimë ajo është e detyruar që të lëvizë në të përtejmen e kallëpeve. Më e keqja e saj është mendja e cila është e detyruar që të lëvizë me mungesën e kallëpeve por ajo që e bën këtë është sërish mendja.

Larixhani: “Be derjaji furu oftadem ej dust / Ki xhan-i sad hezaran gark-i der ust” (O mik, unë u fundosa në një det të tillë / në të cilin janë mbytur me qindra mijra).

Mjeshtër Dinaniu: Ja pra kjo është mendja e njeriut. Mendja jonë është një pjesë e mendjes së plotë (aklu’l-kulit). Vetëm se nuk vëmë kufij mes tyre. Mendja e plotë është shfaqur tek ne në masën tonë. Kur ne fshijmë kushtet dhe pluhurat arrihet tek mendja e plotë.

Mendja ime është shfaqja e mendjes së plotë. Mendjet e njerëzve janë të ndryshme nga njëra-tjetra; por tërësia e tyre është shfaqja e dritës së mendjes së plotë tek ne. Nëse hiqen kallëpet çfarë do të mbetet pas? Pas mbetet vetëm mendja e plotë. Mendja e plotë nuk ka kufij, nuk ka të përtejme jashtë saj. E përtejmja e mendjes së plotë është jashtë racionales. Kështu që arrihet në diturinë e të Vërtetit. Dituria e të Vërtetit të Madhëruar është në personalitetin e tij.

Larixhani: Njëra nga bukuritë e Mullah Sadrasë është edhe heqja e çështjeve të cilat e ndajnë mendjen dhe fenë nga njëra-tjera. Ai e ka shprehur këtë si me gjuhën e zbulimit edhe me gjuhën e provës, me të vërtetë gjuha e tij është një gjuhë e përtejme. Mjeshtër ne përfituam shumë, nëse do Allahu dhe ndjekësit tanë kanë përfituar. Së bashku me mjeshtrin tonë i themi mirëmbetshi të tërë ndjekësve tanë.



Burimi : Medya Şafak