Mësimet E Mullah Sadrasë Nga Ibrahimi Dinaniu (Pjesa E Tetë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Maj 18, 2018, 3:14 a.m.

Unë e kam thënë dhe më herët se mendja si shkallë gjendet përpara trupit. Përpara të tërë kësaj bote ishte mendja e plotë (aklu’l-kuli). Kjo botë drejtohet nga ana e mendjes së plotë. Kjo është një mendje e cila drejton mbarë botën. Kjo është një shpalosje hyjnore, e cila vjen nga personaliteti i Tij.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ne në programin e kaluar e pyetëm mjeshtrin e nderuar për pyetjen “kush jam unë”, “çfarë është njeriu”, e cila ishte njëra nga pyetjet që ju ndjekësit tanë të nderuar keni pyetur më shumë duke krijuar kontakte me ne. Çfarë është njeriu? Kush jam unë? A është njeriu një qenie shpirtërore? A është ai një qenie trupore? Si është lidhja ose ndërthurja e shpirtit me trupin? Këto pyetje deshëm që t’i sqaronim në kornizën e mendimeve të urtakut të madh Mullah Sadrasë. Për këtë bëmë fjalë në programin e shkuar.

Pyetja jonë ishte në formën “cila është lidhja mes trupit dhe shpirtit?” Vallë a ishin këto dy gjëra më vete dhe duke i ndërthurur ato është shfaqur një gjë e re? Në programin paraardhës mjeshtri bëri një hyrje shumë të bukur mbi këtë çështje. Çështja “xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-beka” (shpirtëzimi i qëndrimit) erdhi në rend të ditës shumë shkurtimisht në programin e kaluar. Mjeshtri citoi se trupëzimi i krijimit nuk do të thotë trupëzimi i krijimit të shpirtit. Njeriu në fillim shfaqet me trupin dhe arrin tek përsosmëria me thelbin e lëvizjes; ai fiton shpirtëzimin e qëndrimit.

Mjeshtri pohoi se njërës nga pyetjet më të rëndësishme të drejtuara në fushën e diturisë së fesë iu është dhënë përgjigjia nga Mullah Sadra. Ne këtë e cekëm në programin shkuar. Ai duke bërë fjalë për çështjet e “xheuheru’l-hareketit” (thelbit të lëvizjes) dhe “të qenit bazë të qenies” ka dashur që të zgjidhë dhe çështjen e “xhismanu’l-meadit” (trupëzimit të kthimit). Sepse kjo është një çështje e diskutuar dhe shumë njerëz nuk kanë mundur që ta zgjidhin këtë çështje.

Nëse më lejoni le të bëjmë një sqarim që ka të bëjë me rregullin “xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-beka” (shpirtëzimi i qëndrimit) nëse do Allahu, unë në këtë kornizë dua t’i pyes pyetjet e tjera të mia.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Citoj se njëra nga çështjet më themelore të cilat ju keni pyetur dhe keni prekur dhe në programet e mëparshme është çështja e shpirtit dhe trupit. Kur ngrihet pyetja a jemi në zotërim të një gjëje të quajtur shpirt që është abstrakte dhe shpirtëore këtë e pranojmë me lehtësi që përveç trupit ne jemi në zotërim të një gjëje që është shpirtërore. Dhe kjo nuk është një çështje që pyetet së shumë tepër.

Çështja thelbësore dhe shumë më e rëndësishme e cila është hetuar shumë pak është lidhja e shpirtit me trupin. Ashtu siç e kam sqaruar më parë kjo është çështja thelbësore në këtë dyjëzim. Qofshin filozofitë e Lindjes qofshin ato të Perëndimit, qofshin filozofët muslimanë qofshin filozofët jomuslimanë që në lashtësi e kanë pranuar se shpirti dhe trupi janë. Shtoj se është pranuar se njeriu ka dy përmasa atë shpirtërore dhe atë trupore. Kjo nuk është një çështje me shumë probleme.

Pyetja me thebësore është se si shpirti dhe trupi krijojnë lidhje me njëri-tjetrin. Kjo është duke u shqyrtuar shumë pak. Ashtu siç kemi cekur dhe më parë shpirti nuk është nga lloji (sinhu) i trupit, pra nuk është nga lloji i lëndës, as lënda nuk është nga lloji i shpirtit. Si kanë krijuar lidhje me njëra-tjetrën dy gjëra të cilat nuk janë nga i njëjti lloj?

Kjo nuk është një ndërthurje kimike. Mund të thuhet se dhe oksigjeni dhe hidrogjeni nuk janë nga i njëjti lloj por duke i ndërthurur ata krijojnë ujë. Megjithatë ndërthurja e trupit me shpirtin nuk është një ndërthurje kimike. Domethënë gjëja e re që krijohet me sjelljen së bashku të këtyre dy elementeve nuk është një ndërthurje kimike. Kumtoj se është e vërtetë se në një ndërthurje kimike dy elemente të ndryshme kijojnë një ndërthurje por në fund që të dyja këto elemente janë lëndë. Për shembull shpirti me shpirtin janë nga i njëjti lloj, dhe trupi me trupin janë nga i njëjti lloj. Them se është e mundur që t’i bashkosh dhe t’i ndash këto. Si rrjedhojë në këtë çast kimia e bën këtë punë.

Këtu gjërat për të cilat po flitet janë dy botë të ndryshme, nuk janë dy elemente të ndryshme. Të thuash pra se shpirti është një element dhe se trupi është një element, duke krijuar ndërthurjen e këtyre të dyjave shfaqet njeriu është plotësisht e gabuar. Njeriu nuk është një ndërthurje kimike. Njeriu është në zotërim të një ndërthurjeje kimike; por përsëri kjo është brenda trupit. Shpirti dhe trupi nuk janë një element lëndor që këto t’i sjellësh së bashku dhe që të mund të krijosh një ndërthurje. Por pavarësisht kësaj shpirti dhe trupi janë të ngjitur. Ja pra këta njerëz të mendimeve të mëdha janë shtangur në këtë çështje: Si ndërthuren shpirti me trupin?

Them se gjenden dhe ndërthurje që nuk janë të të njëjtit lloj dhe këtë e pranojmë. Për shembull duke krijuar një ndërthurje nga dy elemente të kundërta mund të shfaqet një gjë e tretë. Kjo nuk është problem gjenden shumë shembuj në lidhje me këtë. Ndonëse uji dhe zjarri janë të dyja lëndë pohoj se është e mundur që këto të dyja t’i bashkoni në një mënyrë. Për shembull ngrohni ujin dhe në ujin e ngrohur është dhënë e fituara e zjarrit. Këto nuk janë probleme. Por shpirti nuk është nga lloji i lëndës. As lënda nuk është nga lloji i shpirtit, këto janë dy botë më vete. Ju nuk mund të krijoni një ndërthurje në mesin e dy botëve. Ndërmjet tyre mund të krijoni një lidhje por nuk mund të krijoni ndërthurje.

Në mes të dy botëve të ndara të shpirtit dhe të trupit nuk ka as ndërthurje matematike, as fizike dhe as kimike, tekefundit nuk ka asnjë ndërthurje. Por në mesin e tyre ka një lidhje. Ja pra si është kjo lidhje? Kjo çështje nuk kishte mundur që të zgjidhej jo vetëm në historinë islame por as gjatë historisë njerëzore. Duke filluar me filozofët dhe apologjetët çifutë, me filozofët dhe apologjetët e krishterë, filozofët e Greqisë së Lashtë deri tek Mullah Sadraja, filozofët muslimanë nuk kishin mundur që ta zgjidhnin këtë çështje. Mullah Sadra pati fatin e zgjidhjes së kësaj çështjeje.

Ne kur themi se Mullah Sadra është një filozof i madh këtë e nuk themi kot. Shtylla themelore e mendimit të Mullah Sadrasë është ky mendimi i shpirtit“xhismanijjetu’l-huduthit” (trupëzimit të krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-bekasë” (shpirtëzimit të qëndrimit). Unë kur pohoj se Mullah Sadra ka zgjidhur këtë çështje e cila nuk ishte mundur që të zgjidhej në historinë njerëzore e di se po pretendoj që të them një gjë shumë të madhe dhe se këtë mund ta sqaroj në çdo terren. Këtë e thonë dhe shumë njerëz por ata nuk i kushtojnë shumë tepër rëndësi se çfarë është.

Shumë njerëz e sqarojnë kështu “xhismanijjetu’l-huduthin” (trupëzimin e krijimit): Kur krijohet embrioni në mitrën e nënës brenda tij fryhet shpirti. Po në një ajet ceket “Ne i frymë atij nga shpirti ynë”, por kuptimi i kësaj është i ndryshëm dhe ashtu siç do ta prekim dhe më vonë Mullah Sadra e sqaron këtë. Sipas këtij sqarimi kur trupi shpaloset shpirti vjen dhe hyn brenda tij dhe trupi bëhet shpirtëror.

Duke qenë se kjo çështje është e vështirë urtakët tanë kanë dashur që ta sqarojnë me anë të shembujve, por këto shembuj jan bërë shkak që të keqkuptohet. Meulana është një urtak i madh, ne kemi bërë fjalë për të. Por ai do që të japë shembuj për ato çështje dhe do që t’i sqarojë me shembuj. Madje disa herë ai jep shembuj që kanë të bëjnë me Allahun. Por më pas ai ka qortuar veten duke thënë: “Më rëntë dheu mbi kokën time dhe mbi shembujt e mi”. Shembujt në njërën këndvështrim e afrojnë njeriun tek çështja ndërsa në një tjetër këndvështrim e largojnë atë.

Meulana jep këtë shembull të gabuar mbi çështjen e lidhjes së shpirtit me trupin dhe shumica e njerëzve e besojnë në këtë mënyrë. Por kjo është e gabuar. Meulana thotë se:

Morg-i bag-i melekutem nijem ez alem-i hak,

Çend ruzi kafesi sahtend ez bedenem.

 

Unë nuk jam nga bota e dheut unë jam zogu i lidhjes së engjëllores,

Ata për trupin tim bënë një kafaz disa ditor.

Ata të cilët e recitojnë këtë poezi të Meulanës mendojnë kështu: Trupi është një kafaz, ashtu siç kanë vendosur një papagall në kafaz dhe shpirti si një zog vjen nga bota engjëllore dhe hyn në atë kafazin e trupit. Trupi është burg, shpirti qëndron në atë trup për një kohë; më pas ai kafaz hapet dhe ai zog duke marrë krahë flutoron dhe shkon.

Ky është një shembull; por nuk është i vërtetë. Shpirti është liria absolute. Shpirti si përbërje është i lirë. Shpirti nuk ka vend. Duke qenë se shpirti është “muxherred” (abstrakt) vallë a ka një vend një gjë që është abstrakte? Një gjë që është abstrakte a mund të ketë kohë? Një gjë e cila nuk ka as vend dhe as kohë si mund të burgoset në një trup? Një gjë e tillë është e pakuptimtë. Kjo është një fjalë e pakuptimtë. Një gjë që është abstrakte nuk mund të burgoset.

Larixhani: Ka gjasa që ajo që nënkuptohet këtu është shfaqja.

Mjeshtër Dinaniu: Po e drejtë; mirë por çfarë është shfaqja? Kur e themi si fjalë duket e mirë dhe e bukur por çfarë do të thotë shfaqje? Të burgosesh? Një gjë që vjen nga jashtë? Çfarë do të thotë? Ja pra tekefundit kjo është e tërë çështja. Ashtu siç e kam paraqitur dhe më parë kjo çështje ishte një problem i cili nuk kishte mundur që të zgjidhej gjatë historisë njerëzore. Kjo nuk ishte mundur që të zgjidhej në Greqinë e Lashtë, në Kinë, në Iranin e Lashtë, filozofia islame nuk kishte mundur që ta zgjidhte nga Farabiu deri tek Mullah Sadraja. Shpalosja e shpirtit me trupin ishte një problem shumë i vështirë. Shpirti është abstrakt ndërsa trupi është lëndë mirë si bëhet kjo shfaqje? Të sqarosh si se është kjo lidhje është e vështirë.

Ashtu siç kam thënë dhe më parë kjo nuk është një lidhje e mjeshtrit me shërbyesin, nuk është lidhje e vendosësit me të vendosurin, nuk është një lidhje e qumështit me sheqerin. Nuk është lidhja e ëmbëlsirës me sheqerin që ka brenda. Nuk është një lidhje kimike. Numëroni sa lloje lidhjesh të doni. Për shembull mendoni për lidhjen e vendosësit me të vendosurin. Ju vendosni ujë në shtambë. Shtamba është vendosësi, ndërsa uji është i vendosuri. Për shembull era tek lulja. A është lulja erë apo lulja ka erë?

Larixhani: Lulja ka erë.

Mjeshtër Dinaniu: Po lulja ka erë. Era është tek lulja. Çfarë lloj lidhjeje është lidhja e lules me erë? A është ajo si lidhja e shpirtit me trupin? Çfarë lloj lidhjeje është lidhja e ëmbëlsirës me sheqerin? Nxehtësia tek zjarri, lagështia tek uji... Të tëra këto janë lidhje.

Sa do lidhje të numërojmë le të numërojmë qofshin këto kimike, qofshin shoqërore, qofshin fizike, qofshin filozofike, asnjëra nga këto nuk i shëmbëllen lidhjes së shpirtit me trupin. Ajo nuk është as lidhja e vendosësit me të vendosurin, as lidhja e kafazit me zogun, as lidhja e lules me erën, as lidhja e ëmbëlsirës me sheqerin, as lidhja e gjendjes me vendin. Sepse shpirti nuk është një gjë që hyn tek trupi. Këto janë gojëdhëna; ajo nuk është asnjë nga këto.

Mirë por nëse nuk është asnjë nga këto si do ta kuptojmë këtë? Të kuptuarit e kësaj është shumë e vështirë. Unë do të kumtoj një gjë mbi këtë çështje dhe si rrjedhojë çështja edhe do të thjeshtohet edhe mbase do të vështirësohet. Si ështe lidhja e Allahut me botën? A është apo nuk është Allahu brenda lidhjes me botën? Mirë si është lidhja e Allahut me botën? A është Allahu brenda botës pikërisht siç është uji në shtambë? A është Allahu brenda botës pikërisht siç është era brenda lules? A është Allahu brenda botës pikërisht si është sheqeri brenda ëmbëlsirës? Nuk ka dyshim se Allahu është brenda një lidhjeje me botën.

Larixhani: “Ittisal bi’t-tekejjufi bi’l-kijasi / Hest Rabbu’n-nas ra ba xhan-i nas” (Në mesin e Zotit të njerëzve dhe shpirtit të njeriut gjendjet një lidhje që nuk mund të sqarohet dhe nuk mund të krahasohet me asgjë).

Mjeshtër Dinaniu: Ju lumtë, kjo është poezia e Meulanës. Domethënë ai nuk ka as cilësi, as mund të krahasohet dhe as mund të shëmbëllehet me një gjë. Por ai ka një lidhje; Allahu ka lidhje me çdo gjë. Megjithatë nuk mund të thuhet se si është kjo lidhje. Kjo nuk është as lidhja e vendosësit me të vendosurit, as lidhja e gjendjes me vendin, as lidhja e eskpozuesit me të ekspozuarin. Nuk është asnjë nga këto. Kjo është një lidhje e veçantë e cila nuk ka një të ngjahme me të.

Lidhja e shpirtit me trupin, ja pra është kjo lloj lidhjeje; pra nuk ka të ngjashme. Nëse patjetër duhet të bëjmë një shëmbëllim këtë mund ta shëmbëllejmë me lidhjen e Allahut me botën. Sigurisht se nuk është as si ajo; por përafërsisht mund thuhet kështu.

Tani le të vijmë tek Mullah Sadraja... Çfarë thotë Mullah Sadra? Ai thotë se shpirti nuk ndërthuret me trupin. Ata nuk janë dy gjëra që të këto të vijnë dhe të ngjiten me njëra-tjetrën. Shpirti që në fillim është trup. Shpirti në zanafillë është lëndë. Po është lëndë; por lënda ka “xheuheru’l-hareketin” (thelbin e lëvizjes).

Disa e keqkuptojnë thelbin e lëvizjes. Thelbi i lëvizjes i Mullah Sadrasë nuk është një lëvizje mekanike. Nuk është një lëvizje bartëse, nuk është një lëvizje kaluese. Nuk është asnjëri nga llojet e lëvizjeve që dini. Të kuptuarit e thelbit të lëvizjes është një çështje mjaft e vështirë. Unë në një program dua ta sqaroj se çfarë është thelbi i lëvizjes.

Si përfundim kur themi lëvizje kuptojmë si lëvizja e automjetit, si lëvizja e bartjes, si lëvizja horizontale, si lëvizja rrethore. Nuk është asnjëra nga këto. Thelbi i lëvizjes nuk është asnjëra nga lëvizjet që përfytyrojmë. Unë do ta sqaroj më vonë se çfarë është kjo. Kjo në shumicën e rasteve njihet gabim. Kjo është një çështje e vështirë për t’u kutpuar por meqë e hapët dhe ne hymë në këtë çështje dhe tanimë nuk kemi zgjidhje tjetër.

Njeriu që në zanafillë është lëndë, ai shkon drejt “tereuhit” (shpirtëzimit). Thelbi i lëvizjes nuk e kapërcen vendin. Thelbi i lëvizjes nuk e kapërcen kohën. Thelbi i lëvizjes nuk lëviz horizontalisht. Thelbi i lëvizjes është vertikal. Çfarë do të thotë vertikal? Do të thotë lëvizja nga lënda drejt shpirtit. Nga lënda drejt kuptimit... Përfytyrimi i kësaj është shumë i vështirë.

Thënia më e mirë që vetë Mullah Sadra ka përdorur është lëvizja nga “texhessumi” (trupëzimi) drejt “tereuhit” (shpirtëzimit). Ne duhet të qëndrojmë me shumë kujdes mbi fjalët “texhessum” (trupëzim) dhe “tereuh” (shpirtëzim). Kuptimi i kësaj është ky: lënda shkon anën e shpirtit. Nuk ka ndërthurje, ajo shkon në drejtimin lart. Ajo nuk shkon lart në formën horizontale, por në formën vertikale. Me kuptimin lart këtu merr kuptimin e urtësisë dhe jo në këndvështrimin lart si kah. Pra kur trupi shkon lart ai nuk shkon në këndvështrimin lart si kah. Ai nuk shkon në planetin Mars; ai nuk shkon me avion, ose me anijen kozmike. Me fjalën e lartësimit këtu nënkuptohet e ngjitja (teali). Ndërsa ngjitja (teali) do të thotë fitimi i anës shpirtëore. Domethënë trupi fiton urtësi.

Kur fëmija lind nuk është në zotërim të urtësisë, ai nuk di asgjë. Por me thelbin e lëvizjes ai shkallë shkallë përfiton urtësinë. Trupi shndërrohet në urtësi. Urtësia nuk vjen dhe hyn në trup. Urtësia nuk mund të vijë dhe të hyjë në trup; sepse urtësia nuk ka vend, nuk ka vendndodhje, urtësia është abstrakte.

Trupi fiton “tereuhun” (shpirtëzimin) me thelbin e lëvizjes. Këtu unë nuk po përdor as fjalën zëvendësim po tregohem i matur. Trupëzimi shkon drejt shpirtëzimit. Domethënë ai vazhdimisht bëhet më tepër shpirtëror, bëhet më tepër shpirtëror dhe derisa kështu bëhet vetëm shpirti absolut, kështu përfitohet abstraktizmi absolut. Fitimi i vetëm gjendjes së abstraktizmit nënkupton qëndrimin e trupit në shkallën e trupit por qenien e tij abstrakte. Ky është kuptimi që i ka dhënë Mullah Sadra.

Mullah Sadra nxjerr shumë përfundime nga kjo, njëri nga këta është “meadu’l-xhismani” (rikthimi, bota tjetër, ringjallja e trupëzimit). Atëherë Mulah Sadra lidhjen e shpirtit me trupin nuk e sheh si një lidhje ndërthurjeje. Pra ai nuk e sheh këtë si dy gjëra të ndara të cilët vijnë së bashku dhe përbëjnë një gjë të re. Kjo nuk është një ndërthurje kimike, nuk është një ndërthurje fizike, nuk është si lulja me erën, nuk është si ëmbëlsira me sheqerin. Kjo është shndërrimi i trupit në shpirt. Ky është thelbi i lëvizjes.

“Xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) për të cilin bëtë fjalë merr kuptimin se njeriu në fillim nuk u krijua si shpirt por u krijua si trup. “Huduth” do të thotë krijim, shfaqje.Pra kur njeriu shfaqet ai është vetëm trup. Embrioni është vetëm trup. Pika e farës është vetëm trup. Embrioni pasi lind ai tanimë vazhdimisht shkon drejt “tereuhit” (shpirtëzimit).Pra ai shkon drejt shpirtit. Vetë trupi bëhet shpirt. Ja pra këta janë “xheueheru’l-hareketi” (thelbi i lëvizjes) dhe “xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-beka” (shpirtëzimi i qëndrimit). Shumica këtë e dinë gabim.

Disa mendojnë se “xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-beka” (shpirtëzimi i qëndrimit) do të thotë se shpirti dhe trupi lindin bashkë. Ky është një gabim i madh; të paktën ky mendim nuk duhet që t’i vishet Mullah Sadrasë. Mullah Sadra nuk do të thotë këtë.

Këtë dua ta shpreh qartë, Mullah Sadra do të thotë se njeriu në fillim është vetëm trup. Vetëm trup. Por ky trup bëhet shpirt me thelbin e lëvizjes. Këta nuk ndërthuren me njëri-tjetrin, ata nuk përbëjnë një ndërthurje kimike. Ky është një gabim që bëhet nga ana e shumë njerëzve dhe unë desha që ta ndreq këtë gabim.

Larixhani: Sipas meje sqarimet tuaja, shfaqin në një mënyrë shumë të qartë dhe të kuptueshme zgjidhjen e një mori problemeve, që kanë të bëjnë me dituritë hyjnore. Pandeh se nuk ka mbetur ndonjë problem nga ana e ndjekësve tanë të nderuar.

Njeriu në këndvështrimin e ardhjes në këtë botë është një trup; por ai zotëron dhe aftësinë e të qenit shpirtëror. Në lidhje me çështjen e thelbit të lëvizjes, e “texhessumit” (trupëzimit) dhe “tereuhut” (shpirtëzimit) të cilën e cekët, Meulana ka thënë një gjë shumë të bukur.

Kur isha pa shpirt vdiqa dhe u bëra bimë,

Kur isha bimë vdiqa dhe u përzieva në kafshë.

Kur isha kafshë vdiqa dhe u bëra njeri,

Atëherë përse të frikësohem nga vdekja duke thënë se do të pakësohem?

Mjeshtër Dinaniu: Si përfundim Meulana e ka thënë me gjuhën e poezisë. Shtoj se është mjaft e mundur që thelbin e lëvizjes ta zbatojmë në këtë stilin e mendimit të Meulanës.

Larixhani: Mjeshtër, Mullah Sadra e ka sqaruar këtë me një gjuhë mjaft të qartë, mirë cili është shkaku i ardhjes së kësaj çështjeje në këtë gjendje kaq të ndërlikuar dhe të  vështirë për t’u kuptuar? Kumtoj se duhet të jetë si pasojë e pamjaftueshmërisë së kuptimit.

Mjeshtër Dinaniu: Jo kjo nuk rrjedh nga mungesa e kuptimit, por rrjedh nga madhësia e çështjes. Njerëzit kanë kuptim; por shkalla e çështjes është paksa e lartë. Shikoni njerëzit në shumicën e rasteve i kuptojnë me ndjenjat e tyre çështjet të cilat janë të ditura. Çështjet hyjnore janë mbi shkallën e çështjeve të ditura.

Gjuha e zakonit na ndihmon deri në një masë. Gjuha jonë është në shkallën e zakonit tonë. Njerëzit në fillim e nisin me ndjenjat, pra në fillim nuk e nisin me mendjen. Njeriu në fillim e nis me ndjenja. Më pas duke u ngritur dhe një shkallë më të lartë arrin tek ëndrrat, pak më vonë arrin tek vegimet. Ai arrin dhe tek mendja por arritja e tij tek mendja është mjaft e vështirë.

Njerëzit në shumicën e rasteve bëhen rob i ëndrrës dhe i vegimit. Meualana ka dhënë disa shembuj që kanë të bëjnë me këtë. Këtë nuk mund ta sqarojë as shembulli i ujit me zjarrin ose ndërthurjet kimike. Kimia e ditëve të sotme mund ta ndajë ujin në hidrogjen dhe oksigjen. Ndërsa bashkimi i oksigjenit me hidrogjenit jep jë. Por ashtu siç sqarova dhe më parë ndërthurja e shpirtit me trupin nuk është një ndërthurje e këtij lloji.

Njëri nga ata njerëz të cilët merrte për bazë ndjenjat ishte dhe i ndjeri Ahmed Ahsaiu. Ashtu siç e dini ai ishte një ahbarit. Problemi i Shejh Ahmedit dhe i të tjerëve si ai, ishte kundërshtimi i jashtëm i disa përcjelljeve të mendimeve të Mullah Sadrasë. Ky ishte problemi i tij; sepse ai ishte një ahbarit. Në ahbarizëm i kushtohet shumë rëndësi përcjelljeve. Sigurisht dhe ne i kushtojmë rëndësi, për më tepër këtu dua të shpreh se dhe varësia e Mullah Sadrasë ndaj përcjelljeve nuk ishte më e pakët se sa ajo e Shejh Ahmedit.

Mullah Sadra është një muhaddith; domethënë ai dhe ka marrë lejen (diplomën) nga shejhët e hadithit dhe i ka dhënë lejen (diplomën) për këtë dituri nxënësve të tij duke qenë se dhe vetë është një shejh i madh i hadithit. Mullah Sadra ishte një shiit i pastër. Masa e shiizmit e Mullah Sadrasë nuk është aspak më e pakët se sa ajo e Shejh Ahmedit.

Mullah Sadra besonte se nuk është e mundur se shpirti të jetë para trupit. Po është e vërtetë se mendja është para trupit, si shkallë; por nuk ka kuptim se shpirtrat mund të jenë para trupit. Përse? Sepse shpirtrat janë të ndarë nga njëri-tjetri. Shpirti i Hasanit është i ndryshëm nga shpirti i Husejnit. Shpirti i Ahmedit është i ndryshëm nga shpirti i Muhammedit. Shpirti i grave është i ndryshëm nga shpirti i burrave. Por këta janë bërë të qartë pra janë ndarë në këtë botë.

A ishin këta të ndarë në botën e mendjes? Ata nuk ishin të qartë në botën e mendjes; pasi erdhën në këtë botë u bënë Hasan, Husejn etj. Në këtë gjendje si ishte ndarja e shpirtrave ngs trupi më parë? Kjo është një pyetje filozofike: Duhet të ketë një shkak i bërjes së qartë pra i ndarjes nga njeri-tjetri.

Për shembull kur themi se kjo tryezë është e ndryshme nga tryeza tjetër ose ky libër është i ndryshëm nga ai libër kjo ka një shkak. Përse ky libër është i ndryshëm nga ai libër; sepse vëllimi i tij është i ndryshëm, letra e tij është e ndryshme, çështjet e tij janë të ndryshme, shtypja e tij është e ndryshme etj. Kjo lule përse është e ndryshme nga ajo lule? Sepse pesha, era, ngjyra e saj është e ndryshme.

Mirë po nëse trupi mungon cila është bërja e ditur, ndryshimi abstrakt? Pohoj se në këndvështrimin e përbërjes ka dallim; por cili është dallimi personal? Tek abstraktet gjenden dy lloj bërjes së qartë. Si përbërje mendja e parë është e ndarë nga mendja e dytë; por tek abstraktet nuk ka një bërje të qartë individuale.

Unë në librin tim me titull: “Kauaidu’l-Kuli” (Rregullat e Përgjithshme) kam shkruar këtë: Çdo abstrakt nuk është më tepër se një individ. Mendja e parë nuk është më tepër se një individ, mendja e dytë nuk është më tepër se një individ. Allahu nuk është më tepër se një; sepse është abstrakt. Nëse do të ishte lëndë mund të ishte me mijra. Zotërat e lëndës janë me mijra; por Zoti absolut abstrakt nuk mund të jetë më tepër se një individ. Qenia më tepër se një nuk ka kuptim dhe nuk është logjike. Nëse ju besoni se shpirti është abstrakt, mirë si është e mundur se shpirtrat para trupit ishin më tepër se një? Një gjë e tillë është e pakuptimtë në këndvështrimin filozofik. Qenia më tepër se një është pas trupit.

Mullah Sadra citon se qenia e shpirtrave më tepër se një para trupit është e pakuptimtë. Domethënë pas shfaqjes së trupave shpirtrat mund të jenë më tepër se një. Mirë po përcjelljet çfarë thonë? Këto përcjellje janë shumë të qarta dhe thuajse janë në shkallën e pashkëputshmërisë. Në këtë përcjellje thuhet se shpirtrat janë krijuar dy mijë vite para trupit. Këtu thënia dy mijë vjet është një krahasim i përdorur për të sqaruar shumicën. Kjo është njëra nga përcjelljet e qarta të shiitëve.

Mullah Sadra e dinte këtë përcjellje. Kuptimi i jashtëm i kësaj përcjelljeje nuk përputhet me fjalën e Mullah Sadrasë. Sepse Mullah Sadra kumton se nuk ka shpirt para trupit, shpirti nis së bashku me trupin. Ai shton se një e pranishme e cila nuk ka trup nuk ka as shpirt. Kjo përcjellje shpalos se shpirti është para trupit.

Mullah Sadra nënvizon se po shpirti ishte para trupit; por ai kishte “kejnunetu’l-aklanin” (krijimi i mendjeve). Ai ka përdorur pikërisht thënien “kejnunet”. “Kejnunet” do të thotë “keun” (krijim). Pra kishte krijimin e mendjes. Qenia e shpirtit nënkupton qenien e mendjes. Unë e kam thënë dhe më parë se mendja ishte si shkallë para trupit. Përpara të tërë kësaj bote ishte mendja e plotë (aklu’l-kuli). Kjo botë drejtohet nga ana e mendjes së plotë. Kjo është një mendje e cila drejton mbarë botën. Kjo është një shpalosje hyjnore, e cila vjen nga personaliteti i Tij.

Mullah Sadra do të thotë se kuptimi i qenies së shpirtrave para trupave, nënkupton se ata janë në zotërim të “kejnuneti’l-aklanit” (krijimit të mendjes). Pra mendja e njeriut, është vetë mendja e plotë dhe kjo është para trupit. Në këtë kuptim kjo është një fjalë e drejtë. Mullah Sadra e komenton në këtë mënyrë përcjelljen. Gjendja shpirtërore tek e cila Hasani me Husejnin ndahen nga njëri-tjetri nuk bart asnjë kuptim filozofik para trupit. Disa njerëz duke qenë se nuk kanë mundur që ta kuptojnë këtë e kanë cilësuar Mullah Sadranë si mohues. Njëri nga këta është dhe Shejh Ahmedi.

Ja pra ishin pikërisht këto fjalë që u bënë shkak për dërgimin në dëbim dhe cilësimin si mohues të Mullah Sadrasë nga ana e ahbaritëve të epokës. Ai thoshte se është e mundur se shpirtrat mund të jenë me tepër se një para trupit, kjo nuk ka kuptim. Ata të cilët nuk janë në zotërim të një mendjeje filofike dhe logjike e kanë shumë të rëndë të dëgjuarit e këtyre fjalëve.

Kjo është përcjellja; por Mullah Sadra duke e komentuar në këtë mënyrë këtë përcjellje pohon se është “kejnunetu’l-aklani” (krijimi i mendjeve). Ky është dhe kuptimi i ajetit në të cilin Allahu thotë: “Nefehtu fihi min ruhi” (Unë i fryva atij nga shpirti im). Domethënë se “kejnunetu’l-aklani” (krijimi i mendjeve) ishte dhe më parë. Cilësia e shpirtit si shpirtëror bart kuptim vetëm pas trupit. Ju para trupit nuk ishit në zotërim të shpirtit. Ju zotëronit krijimin e mendjes, ishit në diturinë e të Vërtetit të Madhëruar, ishit në botën e mendjeve. Shpirti abstrakt nuk mund të ketë kuptim para trupit. Nëse ai është abstrakt para trupit ai nuk mund të shfaqet në trup.

Nëse shpirti është para trupit, si do të hyjë ai në trup? A e shtyjnë atë, a përdorin fuqi mbi të? Citoj se nuk mund të përdoret fuqi mbi abstraktet. Shtoj se në botën e abstrakteve nuk ka fuqi  dhe shtypje; fuqia dhe shtypja janë vetëm në botën e trupave. Këto të fundit ndodhin në botën e kohës dhe vendit. Në botën e abstrakteve nuk ka ndonjë përplasje, turmë, nuk ka ndonjë shqetësim ndaj njëri-tjetrit, nuk ka ndonjë vënie ballë përballë ose luftë. Në botën shpirtërore përplasja nuk ka kuptim. Këtu nuk ka ngushtim darlık ve sıkışma. Mjedisi është i pafund.

Përplasja, vënia ballë përballë, lufta, bota e lëndës, janë të vlefshme për botën e kohës dhe vendit. Ajo që është e ngushtë është bota e kohës dhe vendit. Për shembull kjo dhomë mund të marrë jo më tepër se njëzetë vetë. Nëse vendosni më tepër njerëz krijohet shtypje dhe përjetohet mbytja. Në botën e kohës ndodhin përplasje, sepse ne nuk mund të mbledhim bashkë dy sekonda në një vend, ata kalojnë dhe shkojnë. Por në botën shpirtërore nuk mund të ketë ndonjë përplasje tek abstraktet.

Larixhani: Mjeshtëra nuk mund të sqarohej kjo çështje me rregullat e “ixhmalit dhe tafsilit” (përmbledhjes dhe studimit) ose e “kues dhe fiilit” (fuqia dhe veprimi)? A nuk mund ta zgjidhte këtë Mullah Sadra?

Mjeshtër Dinaniu: Kjo mund të sqarohet me disa rregulla. Por “kue dhe fiili” (fuqia dhe veprimi) është një gjë që i përket botës së lëndës. Kjo çështje mund të zgjidhet me rregullin “ehasu’l-imkani” (mundësia e ulët). Unë në librin tim me titull: “Kauaidi” (Rregullat) e kam sqaruar se në këtë çështje ka dy rregulla. I pari është rregulli i “eshrafu’l-imkanit” (mundësisë së lartë), ndërsa i dyti është rregulli i “ehasu’l-imkanit” (mundësisë së ulët). Këtu fjala “ehas” është e shkruar me shkronjën “sin” dhe jo me shkronjën “sad”. Fjala “ehas”që shkruhet me shronjën “sin” është e kundërta e fjalës “eshraf”. “Ehas” do të thotë i ulët, ndërsa “eshraf” i lartë.

Shikoni është e mundur që për çdo të pranishme të cilën ju e shikoni në këtë botë ka të lartën e saj. Në të njëjtën mënyrë është e mundur dhe për çdo të pranishme të cilën e shikoni ka të ulëtën e saj. Ju nuk mund të mendoni për asnjë të pranishme e cila ka të lartën ose të ulëtën e saj. Me tregoni një të pranishme për të cilën nuk është e mundur që të paramendohet e larta e saj, ose një të pranishme për të cilën nuk është e mundur që të paramendohet e ulëta e saj.

Ky është një rregull logjik, nëse ne e pranojmë se në botë ka ndryshim dhe ngjitje qoftë me gisht qoftë me mendje, atëherë çdo gjë që ne bëjmë me shenjë mund të shkojë më lart. Nuk themi se domosdoshmërisht shkon, por ka mundësinë e shkuarjes. Citoj se është e mundur që një e pranishme të ketë kufi dhe mund të mos shkojë më lart. Për shembull pavarësisht postit që zotëronte Xhibrili nuk shkoi më lart. Por mund të paramendohet se ai mund të shkojë më lart. Për shembull në vendin ku nuk shkoi Xhibirili, shkoi Vula e të Dërguarve. Domethënë se e shkuara e tij lart është brenda mundësisë.

Unë nuk them se çdo e pranishme do të shkojë lart. Vetëm njeriu mund të shkojë më lart. Të pranishmet e tjera janë në zotërim të një kapaciteti të caktuar dhe as mund të shkojnë lart saj dhe as mund të zbresin poshtë saj. Por është e mundur e shkuara më lart. Ndërsa e shkuara ose e mosshkuara atje është një çështje e ndarë; por le të paramendohet mundësia e shkuarjes. Për këtë arsye emri i atij rregulli është vënë “eshrafu’l-imkani” (mundësia e lartë), nuk është thënë “eshrafu’l-filijjati” (veprimtaria e lartë).

Kuptimi i kësaj është se mund të paramendohet se çdo e pranishme mund të shkojë më lart se sa shkalla në të cilën gjendet. Edhepse ajo e pranishme nuk mund të shkojë atje... Në të njëjtën mënyrë ndonëse ajo nuk mund të zbresë, mund të paramendohet më e ulëta e vendit ku ndodhet.

Si rrjedhojë kur ju flisni për “depon e fshehtësisë” dhe “qilarin e engjëllores” do të thotë se ajo ka një vend zbritjeje. Ja pra ky është qëllimi i Mullah Sadrasë me “krijimin e mendjeve”. Kur ai citon se “shpirtrat kanë krijimin e mendjeve” ai thotë se kjo është një ulje. Kjo nënkupton se ai ka zbritur nga bota e të Vërtetit në trupin e lëndës. Dhe sërish shkon lart duke u ngjitur rishtas nga lënda. Mullah Sadra këtë thotë. Urtakët janë ata që i afrohen më shumë këtij mendimi.

Në këtë gjendja udha më e mirë është ta zgjidhësh me rregullat e “tenezzulit” (uljes) dhe “tealit” (ngjitjes), me “eshrafu’l-imkanin” (mundësinë e lartë) dhe “ehasu’l-imkanin” (mundësinë e uljes). Ndërsa rregulli “kue dhe fiili” (fuqia dhe veprimi) ka të bëjë vetëm më botën e lëndës. Para se të mbarojë koha jonë për më tepër dua të cek dhe këtë; sepse kjo është shumë e rëndësishme.

Kur flasim për këtë uljen, pra për uljen nga mendja tek lënda, disa e pandehin këtë ulje siç është ulja e shiut. Por ulja këtu është një ulje pa qenë “texhafi”. Ka një uje “me texhafi” dhe ka një ulje pa qenë “texhafi”. Ajo gjë që ulet me texhafinë nuk është më lart, e zbraz vendin e saj (si shiu).

“Texhafi” do të thotë zbrazja e vendit. Por ka dhe disa ulje të cilat sado që të ulen poshtë le të ulen nuk e zbrazin vendin etyre. Për shembull mëshira hyjnore, a e zbraz ajo vendin e saj kur ulet poshtë nga depoja e Allahut? Jo sado që të ulet poshtë e sipërmja e saj është e mbushur plot. Vendi i saj nuk zbrazet kurrë. Ndonëse çdo gjë poshtë mund të jetë e mbushur me mëshirën hyjnore sipër asgjë nuk pakësohet.

Pra ulja e mendjes tek lënda dhe trupi është një ulje por në të në nuk ka texhafi. Domethënë sado që të ulet e sipërmja e saj është përsëri e mbushur plot. Dhe me thelbin e lëvizjes duke u ngjitur sërish sipër shkon deri atje sipër. Ky është thelbi i lëvizjes i Mullah Sadrasë. Kjo nuk është një lëvizje mekanike, nuk është lëvizja e automjetit, nuk është lëvizja e trenit. Mullah Sadra nuk flet për lëvizjet në këtë botën e lëndës.

Larixhani: Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë iu themi mirëmbetshi.



Burimi : Medya Şafak