Citojmë se vetë njeriu është lëvizje. Ashtu siç kemi cekur dhe në programin e kaluar “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është e njëjta gjë me “hareketin” (lëvizjen) dhe “muteharrikun” (lëvizësin). Ajo gjëja që është e lëvizshme është vetë lëvizja. Ju jeni si lëvizje edhe lëvizës. Atëherë ne vazhdimisht duhet të ripërtërihemi.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini çështja jonë janë mendimet madhështore të Mullah Sadra Shiraziut. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e Mjeshtër Dinaniut mbi këtë çështje. Kumtoj se sigurisht se ky është një oqean i madh dhe në këtë oqean të paanë dhe të pafund njeriu nuk mund ta kuptojë me lehtësi të vërtetën.

Megjithatë deri më tani ne kemi prekur një numër të madh çështjesh dhe në veçanti kemi sqaruar çështjen e “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) dhe lidhjen që është mes “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) dhe “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë).

Mjeshtër i nderuar nëse më lejoni në ditën e sotme le të cekim çështjen e “ndryshimit” dhe “ripërtëritjes” që është një element i rëndësishëm i çështjes së “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit). Mullah Sadra nuk e shikon këtë si një gjë e cila i përket vetëm botës së të qenit, por ai e shikon këtë si të vlefshme dhe në jetën individuale të njeriut,  në moralin e shoqërisë etj. dhe në të tëra fushat e jetës. Ky vështrim filofozik në këtë këndvështrim është shumë i rëndësishëm dhe në pikëpamjen e jetës sonë, gjë kjo e cila sipas meje faktkeqësisht ne nuk kemi mundur që t’i zbulojmë në veprat e Mullah Sadrasë.

Nëse më lejoni unë sërish dua të lexoj një paragraf nga ai dhe më pas ju do të bëni sqarimin. Ai ka cituar kështu: “Sipas themelit të lëvizjes së thelbit “ndryshimi” dhe “ripërtëritja” zhvillohen në themel të botës së të qenit”. Më tej ai ka përcjellur ajetin: “A mos jemi lodhur Ne në krijimin e parë? Jo, por ata janë në një dyshim rreth një krijimi të ri” (halku’l-xhedidi). (Sure Kaf, Ajeti 15).

Njëra nga kryeveprat e tij është dhe bërja e tij me shenjë tek disa nga hollësitë e ajeteve që përmbajnë urtësi. Unë këtë nuk e kam shikuar në veprat e të tjerëve ose e kam shikuar shumë pak.

Më pas ai vijon kështu: “Ai na përcjell këtë mesazh: “Ne gjihmonë duhet të kërkojmë ripërtëritjen dhe duhet të rendim pas kuptimit të vërtetave të reja. Ky duhet të jetë kuptimi i fjalës së zotërisë së njëjësuesve Imam Aliut (p.m.t.) kur ka kumtuar: “Dy ditët e besimtarit nuk duhet të jenë të njëjta me njëra-tjetrën”.

Mullah Sadra thotë se ne vazhdimisht duhet të rendim pas ripwrtwritjeve dhe duhet të mundohemi që të gjejmë të vërteta të reja dhe për këtë tregon si shembull fjalën e Imam Aliut (p.m.t.): “Dy ditët e besimtarit nuk duhet të jenë të njëjta me njëra-tjetrën”.

Mjeshtër ja pra e shikonise ku Mullah Sadra e ka lidhur çështjen e moralit?

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit, mbase nuk është thënë një fjalë më përparimtare se sa kjo ose është thënë shumë pak. Citojmë se me të vërtetë metodologjia e mendimeve dhe veprave të tij është pikërisht këtë mënyrë. Mullah Sadra është në zotërim të “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) dhe ai beson se nuk ka qetësi brenda botës. Ai kur shpalos mungesën e qetësisë ose paqëndrusheshmërinë ai ka për qëllim lëvizjen. Themeli i kësaj bote i cili është thelbi i botës dhe i njeriut është vazhdimisht në gjendje të lëvizshme.

Ne këtë e kemi përsëritur me dhjetra herë më parë pra se në botë nuk ka qetësi dhe ne duhet të dimë dallimin mes “sukunit” (qetësisë) dhe “thebatit” (fiksimit) ose qëndrueshmërisë. Nuk ka qetësi. Duke qenë se nuk ka qetësi atëherë si duhet njeriu që ta bëjë gati veten. Shprehemi kështu sepse nuk ka as “sukun” (qetësi) dhe as “mesken” (vend qëndrimi), por ka “menzil” (vend uljeje); pra nuk ka “mesken” (vend qëndrimi). Tregohuni shumë të kujdesshëm ndaj kësaj. Urtakët kanë bërë fjalë për “menzilin” (vendin e uljes); por nuk kanë bërë fjalë për “meskenin” (vendin e qëndrimit).

Hafidhi nënvizon: “Arif bi haber ne buved zi-rah u resm-i menzilha” (Urtaku nuk duhet të jetë i paditur nga udha dhe metoda e vendit të uljes së saj). Urtaku ka “menzil”; por nuk ka “mesken”. Me fjalën “menzil” kuptojmë vendin në të cilin ulet. Me fjalën “menzil” kuptojmë vendin në të cilin ju uleni për një kohë hani ushqimin tuaj pini dhe pushoni dhe më pas sërish lëvizni. Me fjalën “menzil” kuptojmë vendin në të cilin pushoni për një kohë të shkurtër për të përparuar më shpejt. Në atë vend ju shplodheni dhe pushoni për një kohë të shkurtër për të përparuar më shpejt. Ndërsa me fjalën “mesken” kuptojmë vendin në të cilin qëndrohet vazhdimisht. Për urtakun vendet ku ai ndalon për një kohë të shkurtër quhen “meuakif” dhe “menazil”.

Me fjalën “meukif” kuptojmë vendin në të cilin ndalohet për një kohë të shkurtër dhe më pas lëvizet. Me fjalën “menzil” kuptojmë vendin në të cilin pushohet për një kohë të shkurtër dhe më tej lëvizet. Por me fjalën “mesken” kuptojmë vendin në të cilin qëndrohet vazhdimisht. Në udhën e sjelljes nuk ka “mesken”. Këto janë komentimet e mia vetjake; por edhe Mullah Sadra këtë duhet të ketë patur për qëllim. Sadru’l-Muteelihini do të thotë se nëse themeli i botës së të qenit nuk është brenda qetësisë dhe nëse thelbi i botës është në gjendje lëvizjeje atëherë natyrisht edhe veçoria lëviz së bashku me thelbin.

Mirë nëse ne jemi ballë përballë me këtë lëvizje të përjetshme edhe vetë ne jemi në gjendje lëvizjeje atëherë ne gjithmonë duhet të bëhemi gati për një gjë të re sepse nuk ka ndonjë gjë të vjetër. Në këtë lloj mendimi nuk ka ndonjë gjë si të fiksuarit. Nuk ka ndonjë gjë të quajtur e vjetra, sepse e vjetra është e pakuptimtë. Citojmë se vetë njeriu është lëvizje. Ashtu siç kemi cekur dhe në programin e kaluar “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është e njëjta gjë me “hareketin” (lëvizjen) dhe “muteharrikun” (lëvizësin). Ajo gjëja që është e lëvizshme është vetë lëvizja. Ju jeni si lëvizje dhe lëvizës. Atëherë ne vazhdimisht duhet të ripërtërihemi.

Në degën e Mullah Sadrasë, në mendimin e sistemit të Sadru’l-Muteelihinit, nuk gjendet kuptimi i ndonjë gjëje të quajtur e vjetra. Në pjesën e mëparshme unë kam recituar këtë poezi:

“Arif der demi du ijd koned” (Urtaku në çdo çast bën dy festa). “Ankebutan meges kadit mi koned” (Ndërsa merimanga e than mizën). Bëjmë të ditur se nuk ka konservatorizëm (ruajtje), nuk ka konservë. Ushqimi i cili është në gjendje të konservuar mbetet, ky ushqim është një gjë e mirë për ata të cilët hanë konserva. Megjithatë çdo gjë është e re në të.

Atëherë shtojmë se ne duhet të jemi gati “për të rishikuar”, “për të rimenduar”, “për t’u ripërtërirë”, “për të rilëvizur” dhe në ato shfaqjet e përjetshme. Ajeti: “Jo, por ata janë në një dyshim mbi çështjen e një krijimi të ri” (halku’l-xhedidi), që kalon në Kur’an sa shumë është në përputhje me këtë mendim!

Por çfarë do të thotë rikrijim? Njëri nga gabimet që shpesh herë bëhet në mesin e apologjetëve çifutë, të krishterë dhe madje dhe muslimanë është si më poshtë: “Sipas tyre Allahu e krijoi botën një herë dhe më pas u tërhoq dhe u ul. Mirë tani drejtojmë pyetjen: “Çfarë bën Allahu pasi e ka krijuar botën një herë, apo Ai nuk po bën asgjë? Kur’ani kur thotë: “Fealun lima jurid” (Ai bën atë gjë që do) nuk ka përdorur fjalën “fa’il” por ka përdorur fjalën “fe’al”. Sqaroj se “fe’al” është kryefjala në formatin e tepruar e fjalës “fa’il”. Kjo do të thotë se Allahu nuk qëndron pa bërë një gjë qoftë dhe një sekondë të vetme; Ai gjithmonë është duke bërë dhe në çdo çast është duke krijuar një gjë. Si rrjedhojë Ai pasi e ka krijuar punën një herë nuk e ka lënë atë më pas vetëm në gjendjen e saj.

Disa njerëz mendojnë se Allahu e ka krijuar botën njëlloj siç krijohet ora dhe më tej e ka lënë atë vetëm në gjendjen e saj. Kjo nuk është e vërtetë sepse Ai vazhdimisht është duke krijuar dhe se çdo krijim është një shfaqje e re. Kjo është ana shpirtërore e punës, ndërsa në botën e lëndës ne kemi bërë fjalë për lëvizjen e thelbit. Atëherë kjo përkthehet se ne në çdo çast jemi ballë përballë me një shfaqje të re.

Këtë e kam thënë dhe në programin e mëparshëm dhe këtu lërmëni që t’ua përsëris sepse janë dhe bëhen gabime mbi këtë çështje. Një pjesë e madhe e esharitëve ishin në dijeni të komentimit të ajetit kuranor: “A mos jemi lodhur Ne në krijimin e parë? Jo, por ata janë në një dyshim rreth një krijimi të ri” (halku’l-xhedidi); por ata e sqaronin ripërtëritjen e botës duke thënë se “bota zhduket dhe rikrijohet në çdo çast”. Domethënë ata shprehnin se Allahu “ekzekutonte dhe shpikte” në çdo çast pra se Ai zhdukte dhe rikrijonte në çdo çast.

Pra sipas tyre Allahu zhduk në çdo çast dhe më pas krijon përsëri kështu që bota shfaqet rishtas në çdo çast. Pra sipas tyre për shembull koha zhduket në një çast dhe më pas shfaqet në një çast të ri.

Sipas Mullah Sadrasë dhe mendimet e esharitëve mbi zhdukjen dhe rikrijimin e botës në çdo çast janë të gabuara. Mullah Sadra e shikon plotësisht si të gabuar këtë mendim. Ky mendim i esharitëve, nuk duhet të ngatërrohet me lëvizjen e thelbit. Mullah Sadra shikon “ittisalin” (vazhdimësinë që ndjek njëra-tjetrën) dhe vazhdimësinë në lëvizje. Pra në lëvizje ka “ittisal” (vazhdimësinë që ndjek njëra-tjetrën) dhe nuk ka “inkita” (ndërpreje). Ne gjithmonë jemi ballë përballë me të qenit.

Mirë por çfarë thotë modernizmi dhe çfarë thotë Islami? Unë nuk po them se modernizmi është Islami dhe urtësia, jo kurrën e kurrës. Megjithatë në urtësi nuk ka ndonjë gjë si e vjetër. Ata të njerëz të cilët flasin në emër të modernizmit të mëparshmen e shikojnë si e vjetër. Ata të cilët zotërojnë mendimin e vjetër e shikojnë modernizmin si një gjë të re. Por “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) e Mullah Sadrasë është gjithmonë e re. Unë me qëllim nuk e përdor fjalën “modernizëm” sepse ajo bart një ngarkesë të caktuar kulturore. Në ditët tona modernizmi është në zotërim të një ngarkese të caktuar kulturore dhe unë si pasojë e disa shkaqeve të caktuara nuk e përdor. Por në vend të saj përdor fjalën “të qenit i ri”.

Nëse ne do të jemi në zotërim të mendimit të “lëvizjes së thelbit” të Mullah Sadrasë, nëse ne do të jemi në zotërim të mendimit të “lëvizjes së dashurisë” së urtakëve, do të vëmë re se gjithmonë jemi të ripërtëritur dhe se nuk ka ndonjë gjë të quajtur e vjetër. Kështu që ne duhet të jemi gjithmonë gati për t’u ripërtëritur. Ne jemi si të rinj, si të ripërtëritur dhe gjithmonë duhet të jemi gati për t’u ripërtëritur.

Zotit të cilit i besojnë dhe të cilin sqarojnë urtakët është në çdo çast në zotërim të shfaqjeve. Nënvizoj se nuk ka kuptim ndonjë gjë që quhet e vjetër. Urtësia islame në çdo çast është dhe duhet të jetë e re. Nëse ndonjëri e shikon si e vjetër, atëherë pohoj se i vjetër është syri i atyre të cilët e shikojnë atë si të vjetër, shikimi i tyre është i vjetër pra ky syri i tyre duhet të ndërrohet. Nëse syri, shikon atë që është e re, nëse në çdo çast ai shikon shfaqjet dhe nëse arrin t’i kuptojë shfaqjet e të Vërtetit të Madhëruar, në të nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë gjë që quhet e vjetër.

Ne duhet të arrijmë që t’i kuptojmë shfaqjet e reja të të Vërtetit të Madhëruar. Nëse ti nuk mundesh që të arrish të kuptosh këtë atëherë do të mbetesh pas dhe do të bëhesh i vjetër. Unë jam ai i cili e shikoj veten time si e vjetër. Nëse unë kam përgatitje të mjaftueshme bota nuk është e vjetër. Si rrjedhojë dua të vë në pah se në kulturën e Mullah Sadrasë lufta mes traditës dhe modernizmit nuk ka asnjë kuptim. Këtu dua të shtoj se nuk ka asgjë e cila do të bënte të nevojshme luftën mes tyre sepse çdo gjë është e re. Por fatkeqësisht Mullah Sadra, nuk është lexuar mirë. Po është bërë fjalë për teoritë e tij; por gjërat e nevojshme në të cilat janë mbështetur teroritë  tij nuk janë kuptuar drejtë.

Nëse ne do të mund të kuptonim qenien e re të botës, si me fjalën e urtakëve dhe me fjalët e Mullah Sadrasë të cilat janë në drejtimin filozofik dhe kuranor, nuk kemi përse të kemi frikë nga ripwrtwritja dhe nuk orvatemi që të kthemi pas në vjetrën. Çfarë kuptimi ka kthimi në të vjetrën? Le t’i lëmë tani për tani të vjetrën dhe të renë, tekefundit ne nuk kemi mundësi që të kthehemi pas në të shkuarën. Ju nuk mund të ktheheni qoftë një sekondë më parë. Kthimi pas në të shkuarën as nuk është i mundur dhe as nuk mund të kërkohet.

Ashtu siç e shkuara i përket Alahut edhe e ardhmja ipërket Allahut. Njëherë e një kohë mua më kishin ftuar në një mbledhje emrin e së cilës nuk do tathem. Unë shkova së bashku me një shok i cili më kishte ftuardhe shikuam se në atë vend kishin varur një pankartë në të cilën shkruhej “tradicionalistët”. Aty unë u fola dhe u thashëse Allahu të Cilit unë i besoj nuk është i vjetër.Ashtu siç e shkuara i përket Allahut edhe e ardhmja i përket Alahutedhe e sotmja i përket Allahut. E shkuara i përket Allahut; por ne nuk mund të themi se e sotmja nuk i përket Allahut. Në ditën e sotme shejtani ndërhyaka po ne të shkuarën nuk paska ndërhyrë? Shejtani kur nuk paska ndërhyrë në punët e njeriut? Që nga koha e Ademit shejtani ka bërë atë që ka bërë; por dhe Allahu në çdo çast është në shafqje dhe në veprimtari.

Për Allahun e shkuara, e ardhmja dhe e sotmja është e njëjtë. Për Allahun nuk ka asnjë dallim mes së shkuarës, së ardhmes dhe së tashmes. Këtë nuk e them unë, këtë e thotë Kur’ani Famëlartë, ja ku po ua lexoj ajetin: “Lejse inde Rabbike sabahun ue la mesa”  (Tek Zoti yt nuk ka as mëngjes dhe as mbrëmje). Por çfarë do të thotë se tek Allahu nuk ka as mëngjes dhe as mbrëmje? Kjo do të thotë se kalimi i kohës nuk bart asnjë kuptim për Allahun. Allahu nuk është brenda kohës. Për Allahun e shkuara, e ardhmja dhe e sotmja është e njëjtë. Kalimi i kohës nuk është një gjë që ndikon mbi Allahun. Them se e shkuara, e ardhmja dhe e sotmja është e një në këndvështrimin e shfaqjeve të Allahut.

Një njeri i cili kupton shfaqjen e dashurisë, i cili kupton lëvizjen e dashurisë, i cili kupton lëvizjen e thelbit të sqaruar nga Mullah Sadra, as nuk fiksohet pas së vjetrës dhe as nuk ka frikë nga e ardhmja. Për këtë lloj njeriu çdo gjë është e re.

Larixhani:

La mekani ki der o nur-i Hodast,

Mazi, mustakbel ue hal ez koxhast?

Në atë pavendësi në të cilën është drita e Allahut

Ku është e shkuara, e ardhmja dhe e e sotmja?

Meulana e ka sqaruar me këtë dyvargësh.

Në një hadith të ndriçuar i dërguari i Allahut (p.qm.t.) e ka shëmbëllyer namazin të cilim ne falim me një lum. Domethënë ju hyni në atë lum dhe ripërtëriheni. Pra dhe ana jonë shpirtërore duhet të ripërtërihet në çdo çast.

Mjeshtër Dinani: Shikoni në fakt kuptimi është i ri. Kuptimi asnjëherë nuk bëhet i vjetër. Sa herë që ju i kushtoni vëmendje kuptimit ai ripërtërihet. Nëse ju nuk i kushtoni vëmendje atij atëherë nuk ka ndonjë gjë si kuptimi. A mund të ketë një gjë si kuptimi nëse ju nuk i kushtoni rëndësi dhe nuk arrini ta kuptoni atë? Sa herë që ju i kushtoni vëmendje kuptimit ai ripërtërihet. Kuptimi nuk bëhet i vjetër.

Her dem ez in bag beri mi resed,

Tazeter ez tazeteri mi resed.

Çdo çast nga ky vresht arrin një frut,

Ai arrin dhe më i freskët se sa fruti i freskët.

Sa bukur e ka thënë Meulana:

Hin suhen-i taze begu ta do xhehan taze sheued,

Ua rehed ez hedd-i xhehan bi hedd u endaze sheued.

Thuaj një fjalë të re dhe të dyja botërat të jenëtë reja,

Që të shpëtojnë nga kufiri i botës dhe të jenë të pamasa.

Kjo do të thotë se në çdo çast ne jemi rob të një limiti ose të një kufiri. Kur ne themi një mendim të ri ai kufi thyhet dhe bota ripërtërihet. Meulana ka dhe një poezi tjetër dhe duke qenë se çështja ka ardhur deri këtu është mëkat të mos e recitoj. Kjo është një fjalë shumë e thellë dhe e hollë, ai citon kështu:

Ez jek endishe ki ajed der derun,

Sed xhehan gerded be jek dem sernegun.

Me një mendim që vjen nga brenda

Me qindra botëra përmbysen në një çast.

Kur ju gjeni një mendim të ri e tërë bota juaj e brendshme ndryshon. Kur bota e juaj e brendshme ndryshon edhe bota juaj ndryshon. Si përfundim pyetja themelore është kjo: “Për cilin bota është e re?” Për ata njerëz të cilët mendojnë. Nëse mendon çdo mendim e ripërtërin botën tënde. Nëse nuk mendon gjithmonë je i vjetër. Për një njeri i cili nuk mendon botaështë gjithmonë e vjetër; por për një njeri i cili mendon nuk ka kuptim një gjë qëquhet evjetër. Për mendimtarin nuk ka ndonjë vjetërsi, çdo çast që ti mendon e ripërtërin botën tënde. Mirë por çfarë ndryshon për një njeri i cili nuk mendon? Megjithëse atij mund t’i ndryshojë trupi çfarë dobie ka pasi ai nuk e kupton këtë? Bota është në gjendje lëvizjeje, nëse ai nuk mendon ai nuk mund të kuptojë as atë ndryshim.

Të mosmenduarit është vjetërsi ndërsa të menduarit është ripwrtwritje. Ne kështu e emërtojmë ripërtëritjen. Si rrjedhojë ne nuk kemi ndonjë problem me modernizmin nëse do Allahu. Sigurisht ne nuk mund të pranojmë ligësitë e modernizmit. Modernizmi bart një ngarkesë kulturore në Perëndim dhe për ta sqaruar këtë ne kemi nevojë për një program të veçantë. Por ne do të bëhemi ripërtëritës në kuptimin e vërtetë të fjalës dhe nëse do Allahu do të mendojmë që askush nga ne të mos jetë i vjetër.

Larixhani: Njeriu vazhdimisht është brenda një rrjedhe.

Mjeshtër Dinaniu: Tekefundit njeriu është një rrjedhë, “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) do të thotë rrjedhë.

Larixhani: Në këtë kuptim ne nuk e emërtojmë modernizimin. Emërtimi i tyre, në fakt është një problem për traditën që ata vetë kanë krijuar.

Mjeshtër Dinaniu: Megjithatë ajo gjë që ne i themi e re është një e re hyjnore. Nëse hiqet dorë nga hyjnorja dhe mbetet e përbërë vetëm nga kjo botë e lëndës atëherë ndodh një lloj vjetërsie. Por nëse do të shikojmë nga përmasa hyjnore tanimë bota nuk vjetrohet kurrë. Shikoni unë e kam thënë këtë dhe më parë; por po e sqaroj dhe njëherë. Kemi një lëvizje horizontale e cila është ndarë në tri pjesë “e shkuara”, “e tashmja” dhe “e ardhmja”. Ajo është ndarë në traditë dhe modernizëm. Kemi dhe një lëvizje vertikale e cila gjithmonë e shikon botën nga lart. Ndërsa në shikimin hyjnor i cili e shikon botën nga lart, ndërsa nga poshtë shikon në drejtimin lart, asnjëherë nuk ka kuptim ndonjë gjë që quhet e vjetër sepse ajo gjithmonë është e re dhe e freskët.

Larixhani:Sa bukur e ka thënë Hafidhi:

Bizarem ez an kohne hodaji ki to dari,

Her lahza mera taze hoda-ji digeresti.

Unë u mërzita nga ai zoti i vjetër që ti ke,

Për mua në çdo çast ka një Zot të ri.

Mjeshtër Dinaniu: Po atë që ka patur për qëllim këtu është mendimi i Allahut. Hafidhi është truri i “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë).

Larixhani: Pomjeshtër, shikoni pra se si Mullah Sadra me një fjali i ka hapur njeriut një botë të re. Sepse sipas bazës së “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) në themelin e botës së të qenit ndodh lëvizja, ndryshimi dhe ripërtëritja. Pasi  e ka cituar këtë ai i ka dokumentuar fjalët e tij. Njëri nga këto është rregulli i të kundërtave. Edhe këtu ai ka thënë një gjë të bukur. Ai ka thënë kështu: “Kur njeriu shikon sërish, shikon bukur”. Pra të shikuarit bukur do të thotë të shikosh rishtas.

Mjeshtër Dinaniu: Këtu Sadru’l-Muteelihini, në filozofinë e tij zyrtare e cila është “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) nuk ka bërë fjalë për dialektikën. Megjithatë kur hyn në urtësi, brenda urtësisë ka një lloj dialektike. Unë këtë e kam cekur dhe më parë. Natyrisht se kjo nuk është dialektika e Hegelit por është “dialektika hyjnore”. Unë ia kam vënë emrin kësaj, termi “dialektika hyjnore” është një term që më përket mua.

Nga lind dialektika hyjnore? Shikoni kur Hegeli bën fjalë për dialektikën ai bën fjalë për “tezën”, “antitezën” dhe “sintezën”. Pra këtu bëhet fjalë për “gjendjen”, “gjendjen e kundërt” dhe për “njëjësimin” e kësaj gjendjeje dhe gjendjes së kundërt. Them se teza është gjendja e pranishme; ndërsa antiteza është ajo e cila ushqen brenda vetes të kundërtën e çdo gjëje. Kur krijohet e kundërta e tezës atëherë shfaqet “sinteza” e cila është njëjësimi i “tezës” me “antitezën”. Hegeli e sqaron në këtë mënyrë rrjedhën e historisë; por në këtë çast çështja jonë nuk është filozofia Hegelit.

Ky stil mendimi është një çështje e trajtuar në mënyrë shumë të dendur tek Meulana Xhelaluddini ynë. Ky i fundit në kuptimin e vërtetë të fjalës është një dialektik hyjnor. Pohoj se të tëra mendimet e Meulanës mund t’i sqaroni në kornizën e dialektizmit. Ai vazhdimisht shikon këto të kundërta në botë. Nëse do dalim pakëz më lart do të arrijmë tek Xhunejd Bagdadiu edhe tek ai ishte e pranishme kjo dialektikë.

Tani unë dua të dal dhe pakëz më lart se sa urtakët. Vallë ku e morën urtakët këtë parim? Qoftë Meulana, qoftë Xhunejd Bagdadiu dhe qofshin urtakët e tjerë. Rrënja e tij gjendet në Kur’an. A nuk është dialektikë vetë ajeti kuranor: “Huel euuelu ue’l-ahiru ue’dh-dhahiru ue’l-batinu” (Ai është i pari dhe i fundit dhe i dukshmi dhe i padukshmi)? Kur ne themi “euuel” (i pari) është i ndryshëm me “ahir” (i fundit). Edhe kur ne themi “dhahir” (i dukshmi) dhe “batin” (i padukshmi) është në të njëjtën mënyrë. Gjithmonë ka një rrjedhje nga “euuel” (i pari) tek “ahir” (i fundit) dhe nga “ahir” (i fundit) tek “euuel” (i pari).

Allahu është dhe “euuel” (i pari) dhe “ahir” (i fundit). Ai është i ri dhe është që të dyja. Allahu është dhe “dhahir” (i dukshmi) dhe “batin” (i padukshmi). Qenia e të Vërtetit të Madhëruar dhe “euuel” (i pari) dhe “ahir” (i fundit) dhe “dhahir” (i dukshmi) dhe “batin” (i padukshmi) është rrënja e “dialektikës hyjnore” të urtakëve.

Allahu aq sa është krijuesi i botës tjetër është dhe krijuesi i botës sonë. Ai aq sa është krijuesi i botës engjëllore është dhe krijuesi i pasurisë. Allahu aq sa është krijuesi i Xhennetit është dhe krijuesi i Xhehennemit. Vallë a e ka krijuar Xhehennemin ndonjë tjetër? Kush është Ai i Cili e ka krijuar Xhehennemin? Allahu. Ja pra këto janë të kundërta; vallë a nuk janë të kundërta Xhenneti dhe Xhehennemi? Megjithatë Ai i Cili i ka krijuar të dyja është Allahu. Lërmëni që t’iu pyes dhe një pyetje: “A nuk i ka krijuar Allahu engjëjt?” Por krahas tyre Ai ka krijuar dhe iblisin. Tani nuk do të hyjmë në çështjen nëse iblisi ishte ose nuk ishte nga lloji i tyre.

Puna e iblisit është të bëjë punën e shejtanit. Nga natyra e iblisit nuk pritet gjë tjetër përveç se të bëjë punën e shejtanit. Por a bën iblisi ndonjë punë tjetër përveç se punën e iblisit? Jo iblisi nuk mund të bëjë ndonjë punë të mirë. Bërja e një pune të mirë të iblisit është njëlloj si zjarri të ngrijë akull. Por a mund të ngrijë akull zjarri? Zjarri bën punën e zjarrit edhe iblisi bën punën e iblisit.

Tani dua të pyes një gjë tjetër: “Le t’i marrim si të mirëqëna këto që thashë, për shembull nëse iblisi na shfaqet me një veshje të mirë; - sepse iblisi mund të hyjë në çdo lloj veshjeje- dhe vjen dhe iu thotë një fjalë të vërtetë... Ne duhet ta dimë së iblisi gjithmonë thotë gënjeshtra. Fjala “iblis” rrjedh nga e njëjta rrënjë me fjalën “telbis”, domethënë i kthyer më fytyrë të përmbysur, pra që nuk është i vërtetë, pra është i gabuar. Fjala iblis rrjedh nga fjala“telbis”. Puna e iblisit është të bëjë punën e shejtanit dhe të bëjë gabime. Tani le t’i lëmë mënjanë të tëra këto dhe le të marrim të mirëqenë këtë -nuk është e pamundur që të marrim si të mirëqenë të pamundurën- iblisi u shfaq me një veshje dhe përpara nesh tha një fjalë të vërtetë. Por dhe ne e dimë se fjala që ai na ka thënë është e vërtetë. Mirë por a mund ta pranojmë ne fjalën e tij?

Larixhani: Jo ne nuk mund ta pranojmë fjalën e tij, sepse puna e iblisit është të bëjë gabime, të thotë gënjeshtra.

Mjeshtër Dinaniu: Po atëherë e dimë këtë se ose ajo që ai thotë nuk është e vërtetë ose megjithëse unë e di se ajo që ai thotë është e vërtetë pas asaj të vërtete është e fshehur një punë e shejtanit. Shprehem kështu sepse personaliteti i iblisit është tradhtia. Nëse iblisi do të shfaqej dhe ndonëse ne do të dinim se në pamje të jashtme ai është duke thënë të vërtetën unë nuk e pranoj atë që ai thotë. Sepse do të them se ose unë po gaboj duke menduar se ajo që ai thotë është e vërtetë, ose pavarësisht se ajo që ai thotë është e vërtetë, pas asaj është e fshehur një punë e shejtanit. Unë nuk e pranoj kurrë fjalën e iblisit; sepse puna e iblisit është të thotë gënjeshtra dhe t’i shtyjë njerëzit që të bëjnë gabime.

Këtë po e them që të jetë si shembull në çështjen e dialektikës hyjnore. Kur Allahu krijoi engjëjt Ai krijoi dhe iblisin. Puna e engjëjve është e saktë. Engjëjt bëjnë punë të sakta. Xhibrili e zbret të saktë shpalljen, Mikaili e bën të saktë punën e tij, Azraili e bën të saktë punën  tij; çdo engjëll e bën punën e tij në mënyrë të saktë. Ndërsa iblisi vazhdimisht mashtron. Mirë por Cili është krijuesi i këtyre të dyve domethënë si i iblisit dhe i engjëjve? Ai është Allahu!

Allahu është krijuesi si i iblisit edhe i engjëjve, Allahu është krijuesi si i Xhennetit edhe i Xhehennemit, Ai është si krijuesi i pasurisë edhe i botës engjëllore. Ai është si krijuesi i mirësive edhe krijuesi i ligësive. “Nëse atyre u ndodh ndonjë e mirë ata thonë: “Kjo është nga ana e Allahut”. Nëse ata i godet ndonjë e ligë ata thonë: “Kjo është nga ana jote”. Thuaji: “Të tëra (e mira dhe e liga) janë nga Allahu!” (Sure Nisa, Ajeti 78). Ju këtë ajet e keni cituar në programin e shkuar.

Vallë a nuk shikoni ju këtu ndonjë dialektikë hyjnore? Megjithatë kjo e mirë dhe e ligë ky engjëll dhe ky shejtan që të dyja janë tek ne. Pra njeriu është pasta ose përzierja e të dyjave. Kjo pemë nuk është përzierje, ky mur nuk është, kjo hënë nuk është, ky yll nuk është, ky diell nuk është. Dielli gjithmonë bën punën e Diellit, Hëna gjithmonë bën punën e saj. Por cila është qenia e përzierjes së engjëllit me iblisin, përzierjes së Xhennetit me Xhehennemit, përzierjes së mirësisë me ligësinë? Ai është njeriu.

Njeriu është si Xhennet edhe Xhehennem, ai është si me huqin e engjëllit edhe me cilësinë e shejtanit. Ai thotë si të vërtetën edhe gënjeshtrën. Ai i ka që të dyja. Tani kësaj përzierjeje që është emërtuar njeri të cilës i duhet që të kapërcejë detrat Allahu i ka dhënë mendje. Allahu u ka dhënë mendje kësaj që të njohë Atë. Ja pra mendja është drita hyjnore, Allahu ua ka lënë porosi asaj dritën hyjnore. Allahu ua ka lënë porosi njeriut këtë dritë hyjnore më mënyrë që ai të dijë se ku është Xhehennemi, ku është Xhenneti, çfarë është e mira, çfarë është e liga.

Të tërë mund ta dinë se çfarë është e mira dhe e liga. Sigurisht se disa herë njeriu mund të gabohet; por kur i drejtohet anës së brendshme ai e njeh të mirën dhe të ligën. Ja pra kjo është një lloj dialektike dhe unë kësaj i vë emrin dialektika hyjnore. Kjo është e ndryshme nga dialektika e Hegelit. Ky i fundit ka sjellur vetëm kohën tek dialektika. Ai nuk ka mundur që të kalojë përtej kohës. Ndërsa ajo që ne themi është përtej kohës. Ne përfytyrojmë krijuesin e kohës.

Allahu është krijuesi si i të mirës edhe i të ligës dhe njeriu është e vetmja qenie e cila i bart brenda vetes që të dyja këto. Kjo nuk gjendet në asnjë qenie tjetër. Për shembull tek engjëjt nuk gjendet ligësia, ata janë krijuar nga drita e pastër. Ndërsa tek iblisi nuk gjendet mirësia, sepse personaliteti i tij është mashtrimi dhe gabimi. Ne njerëzit jemi e vetmja qenie e cila jemi në zotërim të që të dyja këtyre drejtimeve. Pohoj se është më të vërtetë një punë shumë e vështirë që që të gjesh dhe të shkosh në këtë udhë me dy anë dhe me dy drejtime. Kjo dialektikë gjendet tek njeriu dhe mendimi dialetik sërish gjendet tek njeriu. Për këtë shkak njeriu mund të mendojë si dialektik.

Larixhani: Meulana e ka nënvizuar këtë dialektikë për të cilën bëni fjalë dhe ka shprehur si vijon:

Sed hezaran zid ra zid mi koshed,

Bazishan hukm-i to birun mi keshed.

Ez ademha suj-i hesti her zeman,

Hest ja Rab karevan der karevan.

Qindra mijra të kundërta vrasin qindra mijra të kundërta,

Gjykimi yt i tërheq ato sërish jashtë.

Gjithmonë nga mungesa në qenie,

O Zot po vijnë dhe po ndalojnë karvanë karvanë.

Mjeshtër Dinaniu: Po po vijnë karvanë karvanë... Ashtu siç po shikoni dhe “lëvizjen e thelbit” të Mullah Sadrasë është e mundur që të kuptohet në një kuptim dialektik. Por këtu ai ka thënë qartë se vijimi i frymëzimit ka sjellur një ndodhi. Pra dhe frymëzimi është i përjetshëm si një lum që rrjedh. Tek thënia: “Ja uasite’l-jedejni” (O zotëruesi i dy duarve) bëhet fjalë për një dialektikë. Kur ai thotë “jedejn” domethënë “dy duart” e Allahut, këtu ai ka për qëllim dorën e “xhelalit” (e shfaqjes), e “xhemalit” (e bukurisë), e “lutfit” (e dhuntisë), e “kahrit” (e shkatërrimit), e “kabdit” (e shtrëngimit) dhe e “bastit” (e hapjes). Allahu ka dy duar; ai ka dorën e “xhelalit” (e shfaqjes) dhe dorën e “xhemalit” (e bukurisë). Ai ka dhe dorën e “kabdit” (e shtrëngimit) dhe dorën e “bastit” (e hapjes). Ja pra për këtë shkak thënia: “Ja uasite’l-jedejni” (O zotëruesi i dy duarve) bëhet fjalë për një dialektikë. Përse ai thotë: “Ja daimel-fadli” që do të thotë (O Ti që ke dhuntinë e përjetshme)? Sepse Allahu është: “Uasite’l-jedejni” që do  (Zotëruesi i dy duarve). Një dorë është e “kabdit” (e shtrëngimit); një dorë është e “bastit

(e hapje)s. Një dorë është e “ihjasë” (ringjalljes) dhe një dorë është e “imatit” (e vrasjes).

Larixhani: Atëherë ky themeli i dialektikës është vetë frymëzimi i Allahut.

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht se po... Ashtu siç kemi cituar urtakët nuk e thonë këtë nga vetja e tyre, por urtakët ato që thonë i thonë duke i marrë nga i Vërteti.

Larixhani: Mjeshtër, atëherë siç ka thënë Meulana “vijnë karvanë karvanë” përtej kësaj bote, bota tjetër nuk është një fund dhe nuk është “adem” pra një mungesë.

Mjeshtër Dinaniu: Jo, jo në asnjë mënyrë, në dialektikën hyjnore nuk ka ndonjë kuptim një gjë e quajtur “adem” pra mungesë. Atje ka vazhdimisht ndryshim. Në lëvizjen e thelbit” nuk ka dy gjëra. E para është “adem” pra nuk ka mungesë. E dyta është “tenasuhu” pra (rimishërimi). Rimishërimi mbështetet në bazën e ndarjes së shpirtit me trupin. Pra sipas atyre njerëzve të cilët pranojnë rimishërimin shpirti del nga një trup dhe hyn në një trup tjetër. Megjithatë ne kur kemi sqaruar “lëvizjen e thelbit” kemi shprehur kështu: “Shpirti dhe trupi nuk janë të ndarë nga njëri-tjetri”. Njëri është “tereuuhi” (shpirtëzimi) ndërsa tjetri është “texhessumi” (trupëzimi). Atëherë përmbledh se sipas “lëvizjes së thelbit” tanimë rimishërimi bëhet i pamundur. Rimishërimi është një doktrinë e gabuar dhe bie ndesh me Islamin. Rrënja e saj gjendet tek Budizmi dhe është përhapur nga aty në mesin e feve të tjera. Si në dialektikën hyjnore edhe në “lëvizjen e thelbit” të Mullah Sadrasë nuk ka vend për rimishërimin. Mendimi i rimishërimit është që në themel i gabuar.

Larixhani: Atëherë mund të arrijmë në këtë përfundim. Ne duhet të kuptojmë dhe të sqarojmë urtësinë tonë të pastër për ta vënë kundër urtësive të shpikura, misticizmit të rremë dhe mendimeve të gabuara. Ne përfituam shumë mjeshtër, unë po mendoja që të bëj një program më vete i cili ka të bëjë në veçanti mbi çështjen e dialektikës. Nëse do Allahu dhe ndjekësit tanë kanë përfituar. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak