Një urtak citon kështu: “Unë çuditem me njerëzit në këtë botë. Ata pandehin se bota është e dukshme, ndërsa Allahu është i fshehtë. Megjithatë Ai i cili është i dukshëm me vetën e Tij është Allahu, ju shkoni dhe gjeni botën që është e fshehtë”.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju në programin e kaluar ne filluam që të hetonim mendimet e ndriçuara të Hekim Suhreverdit. Shumë nga ndjekësit tanë kishin kërkuar që ne të vazhdonim programin tonë që kishte të bënte me Hafidhin; por ne morëm një leje të përkohshme nga Hafidhi. Këtë e bëmë sepse ne duam që të cekim dhe personalitetet e tjera. Suhreverdi nuk mbetet nga asnjë anë pas nga Hafidhi. Të tërë këta janë trëndafilë të freskët të kopështit të trëndafilave të njëshmërisë. Të nuhaturit e secilit nga këta ka një vend të veçantë. Natyrisht se në programin tonë që ka të bëjë me Hekim Suhreverdin, duke mësuar anët e fshehta të sqarimeve dhe mendimeve të zgjuara të mjeshtër Dinanit, ne do të kuptojmë se freskia e këtij trëndafili është plotësisht ndryshe.

Mjeshtër e ndjeva të nevojshme bërjen e këtij sqarimi. Në çështjen tonë të mëparshme ne bëmë fjalë për çështjen e urtësisë. Mjeshtër, çështja e cila mua mua m’u duk shumë interesante ishte kjo: “Shejh Ishrakiu kumton se të tërë urtakët (filozofët) persë janë njëjësues. Sepse nëse nuk do të kishin qenë njëjësues, ata nuk do të ishin përfituar nga përshkrimi që ai ka bërë në lidhje me urtësinë. Këtë e themi sepse sipas mendimit të tij Allahu nuk i jep diturinë një idhujtari. Më pas ai ndan këta nga mohimi mexhusit dhe ateizmi manit. Ai citon se ata kanë qenë larg nga përshkrimi shok i Allahut dhe thotë se ata kanë qenë njëjësues. Për këtë arsye ai shprehet se ata kanë patur fatin e marrjes së urtësisë. Po mjeshtër, a mund të na jepni pakëz më shumë sqarim mbi çështjen e urtësisë së Iranit?”

Mjeshtër Dinani: Ashtu siç e cekët dhe ju Suhreverdi besonte se urtakët e Iranit ishin njëjësues. Ai nuk i ka cituar emrat e të tërëve por ka përmendur emrat e disave. Ai e shikonte dhe Zarathustrën si njëjësues. Krahas kësaj ai thoshte se ai ka patur një numër shmangiesh. Njëra nga këta ishin dhe mexhusitë (adhuruesite zjarrit). Mexhusitë ishin një palë e cila ishte shmangur nga doktrina e njëshmërisë së Iranit. Sërish në të njëjtën formë ai shton se dhe Mani nuk kishte besim dhe e cilëson Manin si ateist.

Sipas tij në thelb urtakët e Iranit ishin njëjësues. Por këto mendimet e tyre mbetën të fshehta dhe veprat e tyre u asgjësuan si pasojë e luftrave. Ashtu siç kam prekur dhe më parë këto vepra, u asgjësuan si pasojë e sulmeve që goditën Iranin. Suhreverdi e sheh veten si ringjallësin e asaj urtësie dhe e komenton këtë në dritën e Islamit.

Çështja e tij parësore është “nuri” (drita). Për herë të parë për dritën është bërë fjalë në Iran. Për çështjen e dritës nuk është bërë fjalë as në Indi, as në Kinë dhe as në Greqi. Në fakt çështja e qenies dhe ontologjia gjendet më shumë në filozofinë e Greqisë. Filozofia e qenies është një çështje logjike dhe filozofike. Ne e shohim çështjen e qenies në mesin e filozofëve të Greqisë. Fjala vjen Parmendesi zyrtarisht ka bërë fjalë për qenien.

Ndërsa në Iran është bërë fjalë për dritën në vend të qenies. Në të vërtetë kjo është një çështje interesante më vete. Vallë ajo e cila është thelbësore është drita apo qenia? Ja pra mbi këtë çështje buron dhe mosmarrëveshja mes Mullah Sadrasë dhe Suhreverdit. Sadru’l-Muteelihini e pranon qenien si thelbësore. Në analizën që ai ka shkruar në veprën e tij me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia Iluminacioniste) ai hyn në debat me Suhreverdin. Në atë vepër ai kumton: “Ju thoni drita, ndërsa ne themi qenia”; mbase ky është thjesht një ndryshim fjalësh. Por nëse do të kishte qenë Suhreverdi nuk do ta kishte parë shumë këtë si një diskutim fjalësh.

Tani shtojmë se me gjuhën e Suhreverdit është e mundur që Mullah Sadrasë t’u drejtojmë një pyetje si kjo: “Ku mbështeteni kur thoni se është një diskutim fjalësh?” Vetë Mullah Sadraja pohon se qenia nuk ka një përshkrim logjik. Ne nuk mund ta përshkruajmë qenien. Domethënë ne nuk mund ta përshkruajmë qenien në asnjë mënyrë.

Por vallë përse nuk mund të përshkruhet qenia? Sepse ajo është “ebdehu’l-bedihijjati” (më e qarta e të qartave). Sepse nuk ka një gjë më të dukshme se sa qenia. Ne nuk jemi në zotërim të një koncepti më të qartë se sa koncepti i qenies që të mund ta përdorim atë për të përshkruar qenien. Pikë së pari nuk mund të përshkruhet një gjë që është “ebdehu’l-bedihijjati” (më e qarta e të qartave). Pikë së dyti duke qenë se prejardhja e qenies është e thjeshtë nuk mund të klasifikohet në asnjë mënyrë. Për më tepër qenia nuk zotëron natyrë që ne të mund ta përshkruajmë atë. Përshkrimi ka të bëjë me natyrën, pra natyrës mund t’i bëhet përshkrimi.

Ndonëse ai nuk e sheh qenien si një gjë e cila mund të përshkruhet, ai flet për disa gjëra të cilat mund të kalojnë në vend të përshkrimit si një pikturë, ai thotë se edhepse qenia nuk është në shkallën logjike nëse ne duam që ta përshkruajmë si fjalëz gjëja më e mirë që mund të themi është kjo: “Edh-dhahiru bi’dh-dhati, el-mudhhiru li’l-gajri” (E dukshme në vete dhe e dukshme për tjetrin).

Këtë përshkrim e ka bërë vetë Mullah Sadraja. Domethënë qenia është një gjë e tillë që me vetën e saj është e dukshme. Pra vetë ajo është e dukshme, asgjë tjetër nuk e bën atë të dukshme. Dhe meqenëse është vetë është e dukshme, ajo e bën të dukshme pra e shfaq dhe “gajrin” tjetrin që është jashtë saj.

Në këtë pikë ju mund të ngrini këto pyetje: “Cili është tjetri i qenies?” “Domethënë cila është ajo që mbetet jashtë qenies?” Jashtë qenies nuk ka asgjë. “Ademi” pra asgjëja nuk është kurrë e dukshme. Me qëllimin e atyre të cilët mbesin jashtë pra me “gajru’l-uxhudin” nënkuptojmë natyrat e tyre. Si rrjedhojë ai do të thotë se qenia me vetën e saj është e dukshme ndërsa natyrat pra si pema, guri, deti, shkretëtira etj., bëhen të dukshme në dritën e qenies.

Përshkrimi “Edh-dhahiru bi’dh-dhati, el-mudhhiru li’l-gajri” (E dukshme në vete dhe e dukshme për tjetrin) i përket vetë Mullah Sadrasë. Domethënë qenia është e dukshme me vetën e saj dhe gjërat e tjera bëhen të dukshme në dritën e qenies, e thënë ndryshe shfaqen. Tani në këtë gjendje Suhreverdi mund t’i shtrojë këtë pyetje Mullah Sadrasë: “Ky përshkrim i përket “nurit” (dritës) apo qenies?” Pra veçoria e të qenit në vete është e dukshme dhe bërja e dukshme e të tjerëve jashtë vetes i përket “nurit” (dritës) apo qenies? Me të vërtetë ky përshkrim i përket “nurit” (dritës).

Për shembull nëse ne duam që të përshkruajmë dritën si mund ta përkufizojmë atë? Këtu nuk nënkuptojmë përshkrimin fizik i cili mund të sqarohet me fotonin. “Nuri” është drita, ndriçimi. Drita është ndriçim në vetvete. Por ku e merr “nuri” pra drita ndriçimin? Ndriçimi i saj është në vetën e saj. Pra duk qenë se ndriçimi është në vetën e saj ajo i ndriçon dhe i bën të dukshme dhe gjërat e tjera.

Nëse nuk do të kishte dritë, a do të mund të shihnim ndonjë gjë? Nëse nuk do të kishte dritë nuk do të mund të shihnim asgjë. Atëherë çdo gjë që ne shohim, çdo gjë që ne na duket është si pasojë e ndriçimit të dritës. Mirë me çfarë është e dukshme vetë drita? Ajo është e dukshme me vetën e saj. Pra “Edh-dhahiru bi’dh-dhati, el-mudhhiru li’l-gajri” (E dukshme në vete dhe e dukshme për tjetrin).

Tani Suhreverdi mund të shprehet se ky përshkrim të cilin e bëtë në lidhje me qenien, në fakt është përshkrimi i “nurit” pra i dritës. “Nuri” (drita) është ajo e cila është e dukshme në vete dhe i bën dhe të tjerët të dukshëm. Por ne e shohim dritën dhe tek “madhhari” (në një gjë të dukshme). Nëse nuk do të kishte dritë a mund ta shihnit ju dritën? Nëse nuk do të kishte një gjë me dritë, a mund të shihej drita në zbrazëtirë? Jo drita gjithmonë duket në një gjë. Në të njëtën formë edhe “uxhudi” (qenia) bëhet e dukshme tek e pranishmja. Në këtë këndvështrim ato janë shumë afër njëra-tjetrës.

Tani ne nuk do të hyjmë në çështjen nëse diskutimi i këtushëm është apo nuk është një diskutim fjalësh. Megjithatë Suhreverdi bën fjalë për “nurin” pra për dritën. Ashtu siç Mullah Sadraja beson se qenia është thelbësorja edhe Suhreverdi beson se “nuri” pra drita është thelbësorja. Por “nuri” që ka për qëllim Suhreverdi nuk është vetëm “nuri” (drita) që perceptohet me shqisat. Kjo është një pikë e rëndësishme.

Kur ne këtu bëjmë fjalë për dritën në mendjen e shumicës së njerëzve të rëndomtë vjen drita e cila perceptohet me shqisat. Domethënë drita e llambës elektrike, e qiririt, e Diellit etj. Pohojmë se dhe këto janë dritë; por këto janë drita shqisore. Por çfarë do të thotë dritë shqisore? Kjo do të thotë drita të cilën mund ta shohim me sytë tanë. Ne e shohim me sytë tanë dritën e llambës, dritën e qiririt, dritën e Diellit.

Mirë por kur ne përshkruajmë “Edh-dhahiru bi’dh-dhati, el-mudhhiru li’l-gajri” (E dukshme në vete dhe e dukshme për tjetrin) pra atë që është e dukshme në vetvete dhe ajo që i bën dhe të tjerët përveç vetes të dukshme edhe mendja nuk është dritë? A nuk kupton mendja? Çfarë do të thotë të kuptuarit? Kjo do të thotë të bësh një gjë të dukshme. Të arsyetuarit pra të logjikuarit do të thotë të bësh një gjë të dukshme, ta shfaqësh atë. Ne kur konceptojmë një gjë, a nuk bëhet ajo e dukshme për ne? Në këtë kuptim koceptimi nënkupton shfaqjen. Çfarë është të konceptuarit, të kuptuarit? Kur një njeri thotë unë e konceptova, e kuptova një gjë, në thelb çfarë ka thënë ai? Ai ka thënë se kjo çështje është ndriçuar për mua. Atëherë të kuptuarit është dritë, të konceptuarit është dritë dhe drita që është mbi të tëra është mendja.

Larixhani: Ndërsa ajo që është mbi të tëra është “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave).

Mjeshtër Dinani: Po Allahu është “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave). Tani çështja thelbësore është kjo. Suhreverdi nuk bën fjalë për qenien. Ai e sheh qenien si një gjë simbolike dhe thotë se qenia është një koncept. Ai zyrtarisht e sheh konceptin e qenies si simbolik dhe këtë e sqaron më një rregull. Unë këtë e kam përcjellur në librin tim me titull: “Kauaid-i Kuli-i Felsefi (Rregullat e Përgjithshme të Filozofisë).

Suhreverdi në lidhje me këtë rregull shprehet kështu: “Çdo gjë e cila e ka të nevojshme përsëritjen e zbatimit është simbolika”. Përsëritja e zbatimit nënkupton këtë: “Nëse ju thoni se qenia “uxhudi” është e pranishme, kjo përkthehet se ajo është qenie “uxhud”. Vetë qenia është e pranishme pra ajo ka një qenie. Atëherë përsëri pyetet kjo pyetje: “Ajo që është qenie a është e pranishme?” Nëse dhe ajo është e pranishme ajo duhet të ketë dhe qenien e saj gjë kjo e cila e ka të nevojshme përsëritjen. Domethënë bëhet vazhdimësi. Ai thotë se ja pra në këtë formë çdo gjë është simbolike.

Po ai e sheh qenien si simbolike. Mirë por duke qenë se ai e sheh qenien si simbolikeçfarë vendos ai në vendin e saj? Disa njerëz thonë se Suhreverdi merr për bazë natyrën. Disa thënie të dukshme të Shreverdit mund të krijojnë përshtypjen se ai merr për bazë natyrën; por jo ai në vendin e saj vendos “nurin” dritën dhe shton se ajo e cila është thelbësore është drita. Drita është e dukshme me veten e saj. Drita nuk është e dukshme me një gjë tjetër. Drita është e dukshme më vete. Sipas kësaj dhe gjërat e tjera bëhen të dukshme falë dritës. Por dhe drita nuk është vetëm një dritë dritë shqisore; ka dritë logjike, dritë ëndërrimtare, dritë vegimtare etj. Pra çdo konceptim është dritë.

Mirë por çfarë është Allahu? Mullah Sadra thotë se Ai është qenie, është i pranishëm. Ndërsa Suhreverdi thotë se Ai është “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave). Mirë tani le të shohim se vallë a është thënia e Mullah Sadrasë më afër Kur’anit; apo thënia e Suhreverdit? Në Kur’an nuk gjendet fjala qenie. Ajo nuk gjendet jo vetëm në Kur’an, por ajo nuk ceket në asnjë përcjellje si fjala qenie.

Çfarë thotë Allahu për veten në Kur’an? “Allahu nuru’s-semauati ue’l-erdi” (Allahu është drita e qiejve dhe e tokës). Pra Allahu nuk thotë në Kur’an “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e domosdoshme). Në Kur’an nuk gjendet fjala “uaxhibu’l-uxhudi”. Ndërsa Mullah Sadra e sheh Allahun si “uaxhibu’l-uxhudi”. Meqënese ra fjala le të bëjmë të ditur dhe këtë. Koncepti “uaxhibu’l-uxhudi” është i drejtë nuk është i gabuar, shtojmë se gjendet dhe “uaxhibu’l-uxhudi”. Por çfarë thotë Allahu i Madhëruar? Nëse ne do t’i vëmë veshin fjalës së Allahut, Allahu nuk thotë: “Unë jam “uaxhibu’l-uxhudi”. Allahu thotë: “Unë jam dritë”. Pra Ai është i dukshëm me vetën e Tij.

Tani le t’i kushtojmë shumë rëndësi kësaj fjale. Çfarë do të thotë Allahu është i dukshëm me vetën e Tij? Çdo gjë është e dukshme me ndriçimin e dritës. Duke qenë se Allahu është dritë çfarë do të thotë kjo? Domethënë gjërat e tjera na e bëjnë Allahun të dukshëm, apo Allahu na i bën gjërat e tjera të dukshme për ne? Allahu na i bën çdo gjë të dukshme për ne; megjithatë ne duam që të arrijmë për tek Allahu nga gjërat e tjera kështu është? Ne duke lëvizur nga e krijuara duam që të arrijmë për tek Krijuesi; ne duam që të arrijmë nga “mumkunu’l-uxhudi” (qenia e mundshme) për tek “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e domosdshme). Por dhe kjo nuk është një udhë e keqe; por udha tjetër është më e vështirë.

A e bëjnë të pranishmet “nurin” (dritën) të dukshme apo drita i bën të pranishmet të dukshme?

Larixhani: Drita i bën të pranishmet të dukshme.

Mjeshtër Dinani: Allahu është dritë, atëherë nëse nuk do të ishte drita e të Vërtetit të Madhëruar ne nuk do të mund të kuptonim asgjë. Ne pandehim se sipas vetes sonë i kuptojmë të pranishmet dhe në dritën e kësaj të kuptuarit ne duam që të kuptojmë të njohim Allahun. Por ne nuk e pyesim veten: “Çfarë do të thotë të qenit i kuptuar?” Çështja thelbësore është këtu, vetë ne dhe të stili ynë i të kuptuarit është drita e të Vërtetit të Madhëruar.

Larixhani: Edhe Mevlana tërheq vëmendjen mbi këtë çështje dhe shprehet si më poshtë:

Drita e dritës së syrit është vetë drita e zemrës

Drita e syrit është përftuar nga drita e zemrave

Sërish drita e dritës së zemrës është drita e Allahut

E cila është e çiltër dhe e veçantë nga drita e mendjes dhe shqisës.

 

Mjeshtër Dinani: Pra “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave)... Pra mbarë ndriçimet që gjenden në botë, ndriçimet të cilat shihen me sy, ndriçimet të cilat ndjehen me mendje, shkurtimisht mbarë ndriçimet që përftohen me konceptim, janë me dritën e të Vërtetit të Madhëruar. I Vërteti i Madhëruar është i dukshëm me veten e Tij. Asgjë nuk e bën të dukshëm të Vërtetin e Madhëruar, i Vërteti është i dukshëm me vetën e Tij. Ata të cilët nuk shohin jemi ne, nëse kemi një sy i cili sheh është i dukshëm me veten e të Vërtetit. Nëse një njeri nuk e sheh të Vërtetin me veten e Tij, kjo mangësi nuk është tek i Vërteti i Madhëruar, por është tek syri i tij, në stilin e tij të kuptuarit. Kjo është baza e filozofisë së Suhreverdit.

Një urtak citon kështu: “Unë çuditem me njerëzit në këtë botë. Ata pandehin se bota është e dukshme, ndërsa Allahu është i fshehtë. Megjithatë Ai i cili është i dukshëm me vetën e Tij është Allahu, ju shkoni dhe gjeni botën që është e fshehtë”.

Nëse ne nuk e kuptojmë të qenit i dukshëm i Allahut problemi qëndron tek mendja jonë, stili ynë i të kuptuarit dhe syri ynë. Tani këtu unë po përdor vetë fjalën e Allahut. Sepse në shumë libra të apologjetikës ne mundohemi që të argumentojmë “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e domosdoshme) dhe vazhdimisht mburremi me veten tonë se sa shumë fakte dhe prova që kemi sjellë mbi çështjen e argumentimit të Allahut! Shihni se çfarë thotë Allahu, madje me një fjali shumë të shkurtër: “E filahi shekkun fatiri’s-semauati ue’l-erdi?” (A ka dyshim mbi çështjen se Allahu është Krijuesi i qiejve dhe i tokës?) (Sure Ibrahim, Ajeti: 10). Nëse njeriu do të dinte se në vetën e të Vërtetit të Madhëruar ka dritë a mund të dyshonte nga Ai? A dyshohet nga Ai që është i dukshëm me veten e Tij?

Kjo është një doktrinë e re, kjo është një urtësi e re. Ibn Sina ia ka vënë emrin kësaj “burhanu’s-siddikini” (fakti i më të sinqertëve). Sepse ky fakt nuk shkon as nga i sëmuri tek sëmundja dhe as nga sëmundja tek i sëmuri. Pra në këtë rast duhet të shikojmë të Vërtetin me dritën e të Vërtetit.

Po ja pra kjo është baza e filozofisë së Suhreverdit. Ky i fundit citon se urtakët e Iranit të Lashtë -pra jo mexhusët dhe maniheistët sepse këta janë të shmangur- kanë bërë fjalë për herë të parë për çështjen e dritës.

Këtu duam që të shprehim një gjë të cilën e ka thënë një filozof europian. Filozofi gjerman Hegeli është një filozof mjaft i rëndësishëm. Hegeli i beson filozofisë së Perëndimit, ai e sheh historinë e filozofisë si të përbërë vetëm nga filozofia e Perëndimit. Ai nuk i beson shumë Lindjes dhe Lindjen e quan jashtë historisë. Ndonëse ai nuk mendon plotësisht pozitivisht mbi çështjen e Lindjes kjo fjali e tij është shumë e rëndësishme mbi të cilën nuk është menduar tepër mbi të. Hegeli në një libër në të cilin e ka përmbledhur fjalimet e tij shprehet kështu: “Shpirtërorja për herë të parë në histori ka hyrë me Iranin e Lashtë. Sepse ata kanë bërë fjalë për dritën. Hyrja e çështjes së dritës në histori, është bërë hyrja e shpirtërores”. Këto fjalë i përkasin Hegelit i cili nuk i ka fort mirë punët me Lindjen.

Ja pra dhe Suhreverdi e mbron këtë. Ai pasi i ka thënë të tëra këto arrin tek Kur’ani dhe shprehet se maja e ndriçimit hyjnor është tek Kur’ani Fisnik. Allahu përtej çdo përshkrimi tjetër thotë kështu:“Allahu është drita e qiejve dhe e tokës. Shembulli i dritës së Tij është si dritarja, në të cilën gjendet feneri, - e feneri është në një qelqurinë, e kjo qelqurinëështë si yll i ndriçuar, i cili ndizet nga druri i bekuar i ullirit, i cili nuk është as i Lindjes as i Perëndimit, vaji i të cilit thuajse shkëlqen edhe pa e prekur zjarri; dritë mbi dritat. Allahu e udhëzon kë të dojë në dritën e Tij dhe Allahu sjell shembuj për njerëzit. Allahu është i Gjithëditur për çdo gjë”. (Sure Nur, Ajeti: 35).

Ndonëse Ibn Sina është një filozof dhe nuk është një komentues, sërish ka komentuar disa ajete. Njëri nga ata është dhe ajeti i dritës. Ai ka mbetur shumë nën ndikimin e këtij ajeti. Ja pra është pikërisht për këtë arsye që unë shpalos se në thelb Ibn Sina është iluminacionist. Sigurisht se ai ka shkruar dhe në stilin peripatetik; por sipas meje ai është iluminacionist. Në anën tjetër ndonëse Gazali është kundër të qenit esharit dhe filozofisë, ai ka shkruar librin me titull: “Mishkatu’l-Enuari” (Dritarja e Dritave). Nuk kam se çfarë të them për librat e tjerë, ndërsa ky libër ka të bëjë plotësisht me ajetin e dritës. Edhe Suhreverdi e ka lexuar këtë libër.

Tani le t’i përmbledh shkurtimisht ato që thashë: “Filozofia e Suhreverdit është filozofia e dritës dhe Suhreverdi e sheh Kur’anin Famëlartë si majën e kësaj urtësie të ndriçuar”.

***

Larixhani: Suhreverdi, e sheh prejardhjen tjetër të urtësisë si një urtësi hyjnore.

Mjeshtër Dinani: Njeriu me të vërtetë çuditet se si ka mundësi që një njeri i cili ishte në moshë kaq të re, i cili ka përshkuar udhëtime kaq të gjata kur e ka gjetur kohën që të shkruajë kaq libra? Ndonjëherë a ika shkruar ato në vendet në të cilat ka pushuar gjatë udhëtimeve. Në fillim të rinisë së tij ai ka jetuar në Suhreverd. Ky i fundit është një fshat mes Zenxhanit dhe rajonit të Kurdistanit në Iran. Unë shkova atje dhe është një fshat shumë i bukur. Suhreverdi u lind atje dhe në fillim të viteve të rinisë së tij shkoi në Meraga.

Meragaja e asaj epoke ishte një qytet i diturisë, një qendër e diturisë. Mexhduddin Xhili ishte njëri nga urtakët e asaj epoke; në thelb më shumë është apologjet por në të njëjtën kohë është dhe urtak. Suhreverdi ka marrë mësim nga Xhili. Por ndonëse ai është mësuesi i Suhreverdit ai nuk është në diametrin që mund të arrijë Suhreverdin.

Suhreverdi, ka marrë mësim nga Xhili. Në atë epokë dhe Fahruddin Raziu ishte atje. Domethënë Suhreverdi ishte shoku i klasës i Fahruddin Raziut. Ky i fundit shkonte atje nga Reji, ndërsa Suhreverdi nga Zenxhani. Në atë vend ata merrnin mësim nga Mexhduddin Xhili dhe Suhreverdi. Ai qëndroi për disa vite në Isfahan dhe merrte mësimin e logjikës nga një njeri me emrin Savi. Më pas ai dilte në udhëtime. Më në fund ai shkoi në qytetin e Halebit në Siri në të cilin dhe e vranë.

Ne do të cekim më vonë se përse atë e vranë. Suhreverdi në moshë të re mori mësime në Meraga dhe në Isfahan. Ai doli në udhëtime dhe përgjatë të tërë këtyre ai ishte vazhdimisht në gjendje frymëzimi dhe dëshmie. Me të vërtetë ai kishte arritur në një post abstrakt. Ai ishte si një njeri zemërmirë edhe një njeri i “istidlalit” (argumentimit). Në librat e tij nuk mund të gjeni një çështje që nuk është e argumentuar.

Ai çështjet të cilat i kishte përftuar me dëshmitë e tij vetjake duke përdorur këtu thënien e tij “dheuku’l-hikmeti” (shija e urtësisë) e ka bërë sërish të qartë me “istidlalin” (argumentimin). Sipas mendimit të tij një urtak i cili është si një njeri i shijes dhe i agumentimit është urtaku më i fuqishëm.

Larixhani: Mjeshtër ashtu siç e përshkruat dhe ju Suhreverdi si në testamentin e tij ashtu dhe në librin e tij me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia Iluminacioniste) ai këshillon se ai njeri i cili nuk ka plotësuar përjetimin e vuajtjes (40 ditë në izolim) nuk duhet ta lexojë këtë libër. Suhreverdi shpalos se urtësia është një dritë e cila gjendet tek zemrat e pastra. E thënë ndryshe zemrat të cilat nuk janë plotësisht të pastra nuk mund ta marrin dritën e urtësisë. Kjo këshillë e tij tregon ndikimin e Ehli Bejtit në urtësinë e tij. Ose ai kumton që të mos hanë mish shumë, gjithmonë le të mbeten gjithmonë të uritur, të mos afrohen në kornizën e mëkatit. Pra tek Suhreverdi urtësia, vepra morale dhe vepra e urtësisë janë të ndërthurura më njëra-tjetrën. Me të vërtetë ky është një njeri i mahnitshëm.

Mjeshtër Dinani: Ky është komentimi i ajetit kuranor: “Juzekkihim ue jualimuhumu’l-Kitabe ue’l-hikmete” (Që t’i pastrojë ata dhe t’i mësojë Librin dhe urtësinë). Domethënë pa patur pastrim nuk mund të arrihet për tek “hikmetu’l-ishraki” (urtësia iluminacioniste). Debatimi në urtësinë debatuese dhe diskutuese mund të jetë i mundur duke bërë debat, pra mund të mos ketë rëndësi nëse shpirti është ose nuk është i pastër. Ndërsa çështjet iluminacioniste janë të urtësisë dhe të ndriçimit. Një njeri pa qenë i pastër, pa pastruar zemrën, pa u pastruar nga ëndrrat e kota, nga vegimet etj., nuk mund të arrijë në një formë të drejtë në këto çështje.

Edhe vetë Suhreverdi ishte një njeri i pastrimit dhe shumë mik me Kur’anin. Edhe në atë testamentin që ju lexuat ai thotë një gjë shumë të mrekullueshme. Ai vazhdimisht lexonte Kur’an, ai kishte një zotërim të mahnitshëm të ajeteve të Kur’anit. Ai në këtë testamenin e tij jep një këshillë e cila është një këshillë që duhet dëgjuar dhe duhet menduar. Ai i drejtohet kështu biseduesve të tij: “Kur të lexoni Kur’anin lexojeni atë, sikur t’iu ketë zbritur ju”. Pra ai do të thotë se lexojeni Kur’anin sikur nuk i drejtohet njerëzve në përgjithësi, lexojeni atë sikur t’iu drejtohet vetëm ju, duke u menduar duke treguar kujdes dhe duke e zbatuar çdo fjali të tijën. Kj është një këshillë shumë e mahnitshme. Madje dhe vetë ai e lexonte në këtë formë.

Larixhani: Unë kam parë një pikë të hollë në librin me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia Iluminacioniste) e cila është lidhja e urtësisë me dritën. Ka dhe një hadith tjetër nga ajeti që lexuat pak më parë: “Allahu është drita e qiejve dhe e tokës”. Gjithashtu dhe në të thuhet se urtësia është një taksë e Allahut dhe në rast se zemra është e pastër Ai e shndërron atë në dritë. Sërish dhe Meulana thotë gjëra që e mbështesin këtë. Si duhet ta kuptojmë këtë?

Mjeshtër Dinani: Kjo është “hikmetu’n-nuri” (urtësia e dritës). Sigurisht se në “hikmetu’n-nuri” (urtësinë e dritës) ka dhe urtakë dhe njerëz të urtësisë. Por Suhreverdi është heroi i vërtetë i kësaj diturie. Suhreverdi e ka pasqyruar këtë me argumente. Madje brenda jetës shumë të shkurtër të tij... Ai njeri i madh Shejh Suhreverdi të cilin vranë kur ishte jo më tepër 38 vjeç. Ka dhe ata që thonë se ishte 36 vjeç, por nëse Suhreverdi do të kishte jetuar 60-70 vite ne tani do të kishim shumë gjëra për të folur. Por fatkeqësisht çasti i vdekjes nuk i dha afat, ai u vra si pasojë e fanatikëve dashakeqës. Në fakt edhe nga shkrimet e tij të cilat në këtë çast i kemi në duart tona nuk janë përfituar në formën më të mirë.

Larixhani: Deri më tani duke u nisur nga çështjet për të cilat është folur nëse duam që të nxjerrim një përfundim, vallë a gjendet në Perëndim një filozofi ose një urtësi, e cila i përshtatet përkufizimit të filozofisë dhe urtësisë të bërë nga Suhreverdi?

Mjeshtër Dinani: Me të vërtetë ju bëtë një pyetje shumë të bukur. Nuk ka asnjë dyshim se Suhreverdi është një filozof iluminacionist. Thuhet se disa filozofë në Perëndim janë iluminacionistë. Për shembull për Bergsonin thuhet se është një filozof iluminacionist. Sërish dhe për Sokratin dhe Platonin thuhet se janë iluminacionistë. Megjithatë unë kam dyshimet e mia mbi faktin se iluminacionizmi i Sokratit dhe i Platonit është i të njëjtit lloj me iluminacionizmin e Suhreverdit. Unë nuk i shoh ata si të të njëjtit lloj. Duke qenë se nuk i shoh si të të njëjtit lloj mund të them se gjendet një largësi shumë të madhe mes kësaj dhe mes iluminacionizmit të filozofit bashkëkohor francez Bergsonit për të cilin thuhet se është iluminacionist.

Që të dy thonë se janë iluminacionistë; por midis tyre ka ndryshime shumë të mëdha. Iluminacionizmi i Suhreverdit ka një kuptim që i përket atij. Ato që ai ka thënë janë të ndryshme nga ato të Sokratit madje dhe të Platonit. Pohoj se është e vërtetë se Suhreverdi ka patur respekt ndaj Sokratit dhe Platonit. Por iluminacionizmi i Suhreverdit është mjaft i ndryshëm nga iluminacionizmi i Platonit. Nëse do të kemi kohë unë do të bëj fjalë për ndryshimet e tyre në një tjetër program.

Larixhani: Në këtë këndvështrim a mund të thuhet se dhe në pikëpamjen e natyrës së përvojave të dëshmisë dhe urtësisë për të cilën ata kanë folur është e ndryshme?

Mjeshtër Dinani: Po është mjaft e ndryshme. Në këtë çast po bëhet shumë fjalë për përvojat e urtësisë. Në veçanti edhe filozofët e rinj në Perëndim, bëjnë fjalë për përvojën fetare por nuk dihet se çfarë ata kanë për qëllim me përvojën fetare. Mes iluminacionizmit për të cilin ka folur Suhreverdi dhe të tyrit ka ndryshim sa është largësia mes tokës dhe qiellit. Ashtu siç kam cekur iluminacionizmi i Suhreverdit nuk është pa fakte. Nëse ju mund të gjeni një fjalë të vetme pa fakte në të tëra librat e Suhreverdit atëherë unë i tërheq pas ato që thashë. Kjo është një gjë shumë e rëndësishme dhe një fuqi e tillë gjendet tek shumë pak njerëz.

Larixhani: Mjeshtër, ne erdhëm në një vend shumë të bukur; por koha e programit tonë mbaroi.

Burimi : Medya Şafak