Mësimet E Suhreverdit Nga Ibrahimi Dinani (Pjesa E Tretë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Tet. 6, 2018, 1:06 p.m.

Shumë mirë por cili ishte synimi i krijimit? Cili ishte synimi i Allahu tek krijimi? Çfarë donte Ai që krijoi? Ai kësaj i jep vetë përgjigje: “Unë isha një thesar i fshehur, doja që të bëhesha i ditur”. Shumë mirë por a është i mundur që pa ditur veten të mund të bëhesh i ditur? Tani po iu drejtoj një pyetje: “Ju a doni më shumë që të njihni apo të bëheni i njohur?”

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju çështja jonëështë mendimet dhe veprat e Hekim Shihabuddin Suhreverdit. Mjeshtër i nderuar, kur hidhet shikimi tek veprat e Suhreverdit, vihet re se ai është përqendruar mbi çështjen “cila është prejardhja e urtësisë dhe kush është urtaku?” Ne shikojmë se ai e ka shënuar këtëçështje në vende të ndryshme të librave të tij. Njëra nga çështjet e “Hikmetu’l-Ishrakit” (Urtësisë Iluminacioniste)ështëçështja e “kajjimu’l-kitabi” (e përhershmja e librit). Ai e cilëson atënjë njeri i cili zotëron urtësinë si “kajjimu’l-kitabi” (e përhershmja e librit). Domethënë “kajjimu’l-kitabi” (e përhershmja e librit) është ai njeri të cilit iu është lënë porosi “ummu’l-kitabi” (nëna e librit).

Hirësia juaj në librin tuaj me titull: “Shua-i Endishe ue Shuhud der Felsefe-ji Suhreverdi” (Disa Shqetësime dhe Dëshmi në Filozofinë e Suhreverdit) ju citoni se “tiba’t-tammi” (mendja universale) e“kajjimu’l-kitabit” (e të përhershmes së librit) është “ai i njeri i cili zotëron dritën shpirtërore dhe të vetes). Pra“tiba” është mendja universale dhe ju thoni se ajo parandalon dhe drejton punët e llojit të njeriut. Për më tepër në një vend tjetër citoni se ato janë ato të cilët u mësojnë urtësinë dhe diturinë hyjnore atyre të cilët e kërkojnë. Tani a mund të na bëni pakëz fjalë për konceptin e “kajjimu’l-kitabit” (të përhershmes së librit).

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit dhe kërkojnë ndihmë nga Ai. Po them se njëri nga termat që i përkasin Hekim Suhreverdit është dhe termi i “kajjimu’l-kitabit” (i të përshershmes së librit). Ai e ka përdorur këtë term në veprat e tij. Për të mësuar se çfarë do të thotë termi i “kajjimu’l-kitabit” (i të përshershmes së librit), për të kuptuar në mënyrëtë drejtë se kush është “kajjimu’l-kitabi” (e përshershmja e librit) si fillim duhet të dimë se çfarë është “kitabi” (libri). Nëse ne nuk e dimë se çfarë do të thotë libri, atëherë termi i “kajjimu’l-kitabit” (i të përshershmes së librit) nuk do të kuptohet në mënyrë të drejtë.

Kur themi libër ne bëjmë fjalë për një libër të zakonshëm.  Libri është ajo gjë e cila bën fjalë për një seri çështjesh dhe është i shkruar dhe i shtypur dhe që u paraqitet njerëzve. Domethënë, libri përmban një numër çështjesh. Ai ka një indeks, një parathënie, një fund; si përfundim libri është një gjë e cila përmban çështje brenda tij.

Libri është “mektub” pra është një gjë e shkruar. Sigurisht se libri është një fjalë e cila ka kaluar në formën e shkrimit. Pra pa qenë fjala nuk ka libër. Nëse do të tregoheni të kujdesshëm ka një lidhje mes shkrimit dhe fjalës. Në të njëjtën mënyrë pohoj se ka dhe një lidhje mes fjalës dhe mendimit. Ashtu siç ka një lidhje mes mendimit, fjalës dhe shkrimit, ka dhe një lidhje mes mendimit, fjalës dhe shkrimit në botën e jashtme.Urtakët muslimanë kanë bërë një përkufizim shumë të bukur në lidhjeme çështjen e botës së qenies. Ata e kanë ndarë qenien në qenie objektive, qenie të mendjes, qenie të fjalës dhe të fjalëzës dhe qenie të shkrimit. Tani le të japim një shembull.

Për shembull, kjo tryezë e cila në këtë çast është duke qëndruar midis nesh ka një qenie objektive. Pra, ajo si objektiv gjendet jashtë nesh. Gjithashtu është dhe qenia objektive që gjendet në mendjen tuaj dhe timen. Ne me anë të kësaj udhës së mendjes mund të arrijmë në atë që është objektive. Nëse ne nuk do të kishim mendjen, as nuk do të mund të kishim arritur për tek ajo. Pra ajo si objektiv gjendet jashtë nesh. Si rrjedhojë gjendet një lidhje mes mendjes dhe qenies e cila është ojektive. Kjo është një lidhje jashtëzakonisht delikate dhe e hollësishme, për këtë arsye ne tani nuk po hyjmë në çështjen e lidhjes mes mendjes dhe asaj që është objektive.

Mendja vjen në fjalë dhe si shembull ne shqiptojmë një fjalë si tryeza. Ne persisht kësaj i themi “miz” ndërsa në gjuhët të tjera i themi me emra të ndryshëm. Ja pra kjo është qenia e fjalëzës. Qenia objektive gjendet në botën e jashtme, ndërsa qenia e mendjes gjendet në mendjen tuaj, timen dhe të secilit. Edhe qenia e fjalëzës derdhet në formën e fjalës, ndërsa qenia e shkruar është ajo gjë të cilën e shkruajmë.

Kjo do të thotë se gjenden katër etapa dhe këto katër etapa kanë lidhje të drejtpërdrejtë me njëra-tjetrën. Katër etapat e një qenieje janë objektive, të mendjes, të fjalës dhe të shkrimit. E thënë ndryshe një tryeze ka qenie në botën e jashtme, ka një qenie në mendje, ka një qenie në botën e fjalës ose të fjalëzës dhe ka një qenie në botën e shkrimit. Ky përkufizim i bërë nga urtakët është mjaft i rëndësishëm.

Sigurisht, ajo e cila është e fjalës dhe e shkrimit është e mbështetur në marrëveshjen. Me fjalë të tjera ne me një marrëveshje, së cilës ne i themi gjuhë e fjalëzës, bëjmë një marrëveshje me një shkrim ose me një alfabet. Për këtë arsye fjalëzat ose shkrimet janë të larmishme sipas gjuhëve të ndryshme në mabarë botën. Por në atë të cilën është objektive dhe të mendjes nuk ka mosmarrëveshje sepse ajo nuk është e mbështetur në marrëveshjen e mendjes. Ajo është e mbështetur në marrëveshjen e fjalës dhe të shkrimit. Sepse ajo është e ndryshme sipas përdoruesve të gjuhëve ose alfabeteve. Por ajo nuk është e mbështetur në marrëveshjen e cila është e mendjes ose objektive. Askush nuk nuk bën marrëveshje me mendjen e tij. Ndërsa ajo që është objektive nuk është e mbështetur në marrëveshje, por është një e vërtetë.

Këto katër etapa kanë të bëjnë me librat tanë. Ju mund t’i zbatoni këto katër etapa në mbarë botën e qenies. Kini parasysh jo vetëm këtë tryezë por mbarë botën. A është bota e qenies e mbështetur në një mendje apo në një pamendësi? Nuk ka dyshim se është e mbështetur në mendjen. Unë po bëj fjalë për mbarë botën e qenies, nuk po bëj fjalëvetëm për rruzullin tokësor, nëse bota e mendjes nuk do të ishte e mbështetur në mendjen do të bëhej kaos.Ajo do të bëhej e pamasë, ose nuk do të mund të bëhej kurrë, ose edhe nëse do të bëhej dotë bëhej kaos.Tani unë nuk po hyj nëçështjen se çfarëështë gjendja me të cilën nukka kaos, në çështjen se çfarëështë jo të qenit sepse kjo është një çështje më vete.

Kjo nënkupton se pas botës gjendet një mendje dhe mbarë kjo botë është shkruar nga ana e kësaj mendjeje. Bota është e  shkruar, bota, është libri i Allahut. Në njëfarë kuptimi ajo është fjala e Allahut, në njëfarë kuptimi ajo është dituria e Allahut. Bota është shfaqja e diturisë së Allahut, ajo është shfaqja e fjalës së Allahut dhe është shfaqja e shkrimit të Allahut.

Kësaj i thuhet “sunu’l-kalemi” (lapsi i krijimit) të të Vërtetit të Madhëruar. Allahu me diturinë e Tij ishte në zotërim të botës që në zanafillë, pra bota ishte në diturinë e Allahut. më pas Ai tha një fjalë. Këtë nuk e pretendoj unë, këtë e thotë Kur’ani Famëlartë: “Kun fe jekun” (Bëhu dhe bëhet), a nuk është fjala “kun” (bëhu) fjala e Allahut? Po kjo është një fjalë krijuese.

Kjo fjala “kun” pra “(bëhu) erdhi në etapën e fundit të etapës së diturisë. Me thënien “kun fe jekun” (bëhu dhe bëhet) të Allahut pra “bëhu” edhe në disa ajete është përmendur si shkrimi i “sunu’l-kalemit” (lapsit të krijimtarisë) së Allahut. Kumtoj se në mbarë në një botë të qenies gjenden këto katër etapa që përkthehen në diturinë e të Vërtetit të Madhëruar, fjalën e të Vërtetit të Madhëruar, shkrimin e të Vërtetit të Madhëruar dhe botën si objektiv...

Shumë mirë, por nëse këtë botë ia shëmbëllejmë një libri, nuk është një shëmbëllim shumë i rëndësishëm, sepse kjo është një e vërtetë. Vetë bota është një libër. Përse është një libër? Sepse brenda saj ajo përmban shumë gjëra. Çfarë lexojmë në një libër? Ne gjejmë shumë të dhëna. Lexoni librin e botës, lexoni librin e krijimit, libri i krijimit është një libër shumë i madh.Cila është ajo çështje e cila nuk gjendet në librin e krijimit? Cila është ajo e dhënë që nuk gjendet në librin e krijimit? Atëherë të tëra të dhënat, janë të përshtatshme për t’u lexuar në librin e krijimit. Nëse nuk mund t’i lexojmë ne jemi përtacë. Ky libër i botës së qenies ka një “kajjim” (të përhershëm). Me fjalën “kajjim” (të përhershëm) nënkuptojmë “mukauuimin” (atë të cilin e bën të qëndrueshme/përhershme), ose ai i cili shkruan me dorën e tij. Të dhënat që gjenden në librin e krijimit janë të shkruara nga ana e dikujt.

Ashtu siç kemi cekur dhe më parë zanafilla e botës së krijimit është mbi një ndërgjegjie. Të tëra të dhënat gjenden në këtë botë dhe kjo botë është në zotërim të një ndërgjegjie, të një shkrimtari. Ja pra kjo është “kajjimu’l-kitabi” (e përhershmja e librit). Të tëra të dhënat të cilat gjenden në këtë botë të krijimit janë të shkruara me lapsin e krijimit të të Vërtetit të Madhëruar. Ato janë të krijuara me lapsin e Krijuesit. Fjala e Krijuesit ëshët fjala “kun” pra “bëhu”.

Shebusteri në një poezi të tijën kumton se shkronjat “kaf” dhe “nun” kanë krijuar “keunejnin” (dy universet). Ndërsa me fjalën “keunejn” nënkuptojmë botën e pasurisë dhe engjëlloren domethënë mbarë botën. I përhershmi është Ai i Cili ka krijuar “keunejnin” (dy universet) me fjalën “kun” (bëhu).Pak më parë ne prekëm se çdo libër ka një indeks. Ai libër i cili nuk ka indeks nuk është një libër i mirë. Librat të cilët janë të mirë patjetër që u gjendet indeksi. Të tëra çështjet të cilat i përmban libri shkruhen në indeks. Ju shihni në indeksin e librit dhe shkurtimisht aty shikoni se cilat janëçëshjet që i përmban libri.

Ka një indeks jashtë mase të imtësishëm të të tëra çështjeve i cili është i fshehur brenda botës së qenies të cilin njeriu mund ta zbulojë. Shumë mirë por cili është indeksi i botës së krijimit? Nuk ka dyshim se është njeriu. Asnjëherë mos ngurroni që ta thoni këtë.

Qenia e njeriut brenda botës së krijimit, është indeksi i mbarë botës së krijimit. Ai nuk është vetëm indeksi i rruzullit tokësor, por i mbarë planeteve dhe galaktikave. Sërish pohoj se ai nuk është vetëm indeksi i botës së të ulëtave (nasut), por dhe i botës engjëllore. Rishtas ai është indeksi i botës konkrete dhe i botës (hahut) abstrakte. Madje është njëri nga mbiemrat e të Vërtetit të Madhëruar. Mbarë mbiemrat e të Vërtetit të Madhëruar dhe të Bekuar janë të shfaqur tek njeriu. Me fjalë të tjera njeriu është shfaqja e mbarë mbiemrave. Atëherë citoj se njeriu është indeksi i mbarë botës së krijimit. E thënë ndryshe tek njeriu është e pranishme kjo përmbledhje e çdo gjëje e cila gjendet në mënyrë të hollësishme në botën e qenies. Kjo si pasojë e qenies së pranishme të përmbledhjes tek njeriu ky i fundit mund ta zbulojë këtë. Nëse  kjo përmbledhje nuk do të ishte tek njeriu nuk do të kishte fuqinëe mjaftueshme që ta zbulonte atë.

Ky mur nuk mund t’i kuptojë kufijtë e botës. Asnjë kafshë nuk mund t’i kuptojë mbarë kufijtë e botës. Ndoshta mund të shprehemi se madje dhe engjëjt nuk mund të kuptojnë mbarë të fshehtat. Ata mund të kuptojnë vetëm një pjesë. Kjo vjen si pasojë e qenies së tyre të pastër dhe abstraktë dhe nuk janë të dukshëm. Të fshehtat e të ulëtës (nasuti) nuk janë kurrë të pranishme tek ajo. Për shembull engjëlli nuk e di se çfarë është epshi. Pyesni Xhibrilin, Mikailin se çfarë është epshi; ata nuk mund ta dinë kurrë; sepse ata janë plotësisht të privuar nga ky. Por njeriu bart brenda vetes çdo gjë duke filluar që nga mendja universale dhe nga gjërat më të pastra deri në gjërat më (nasut), më të ndyra dhe më të ulëta. Jo më kot ai është indeksi i krijimit. Atëherë vë në dukje se njeriu është i përhershmi i botës së krijimit; shumë mirë por cili njeri? Ky nuk është njeriu i cili merr një shtambë ujë, por njeriu i cili arrin që të marrë detrat; domethënë njeriu i përsosur. Ky është njeriu i përsosur i cili zotëron të fshehtat e krijimit.

Tani ju mund të thoni se nuk ka një njeri të tillë sepse shkenca deri më tani ka arritur që të zgjidhë disa nga të fshehtat e krijimit. Ajo ka një udhë të gjatë deri sa të mund t’i zgjidhë të mbarë të fshehtat. Po përsëris se shkenca duhet të ecë përpara hap pas hapi. Në këtë çast ajo nuk mund t’i zbulojë të tëra të fshehtat. Edhe nëse mundet këto janë të fshehtat e natyrës. Unë po bëj fjalë për të fshehtat e krijimit. Nëse fuqia e shkencës është e mjaftueshme dhe arrin fundin e saj, domethënë nëse ka fundi - mund të them - më e shumta që ajo mund të zbulojë janë të fshehtat e natyrës. Ndërsa unë po flas për të fshehtat e qenies. Vallë a mund të zotërojë njeriu të fshehtat e qenies? Po ai mundet; por cili njeri? Njeriu i përsosur... dhe si rrjedhojë njerezëzit e përsosur gjenden. Ata janë të dërguarit dhe kujdestarët... Paqja qoftë mbi ta. Ata i zotërojnë të fshehtat e botës.

 Duke qenë se ata zotërojnë të fshehtat e qenies  dhe duke qenë se bota është libri i Allahut edhe ata janë të përhershmit e librit. Pra them se “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur). Kur Suhreverdi bën fjalë për “kajjimu’l-kitabin” (të përhershmin e librit) ai bën me shenjë tek urtaku. Dua që të sqaroj se në terminologjinë e Suhreverdit termi urtak është pakëz i ndryshmë nga ai filozof. Ai kur thotë urtak ka për qëllim njeriun e përsosur. Njeriu i përsosur janë kujdestarët dhe lajmëtarët. Por dhe brenda tyre bëhet fjalë për shkallë të ndryshme.

Njeriu i përsosur është “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit). Imami i Kohës i nderuari Mehdi (p.m.t.) është “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit). “Uelijjullahu’l-E’dhami” (Kujdestari Më i Madh) është i përhershmi i kësaj bote, është “mukauuimi” (i qëndrueshmi/i përhershmi) i kësaj bote. Nëse argumenti i të Vërtetit të Madhëruar nuk do të gjendet në këtë botë atëherë kjo botë nuk do të jetë e pranishme. Ose ajo do të jetë një libër pa indeks, i cili nuk hyn aspak në punë. Atëherë përcaktoj se në librin e kësaj botës së qenies gjithmonë gjendet një i përhershëm.

Që në kohën e zanafillës së kësaj bote kjo botë ka patur një të përhershëm. Ndërsa të përhershmit e librit janë kujdestarët e Allahut. Ja pra kjo është terminologjia e Suhreverdit.

Larixhani: Shumë bukur, ah sikur ta kishit bërë këtë sqarim dhe në veprën tuaj me titull: “Shua-i Endishe ue Shuhud der Felsefe-ji Suhreverdi”.

Mjeshtër Dinani: Këtë e kam cekur shkurtimisht.

Larixhani: Po këto që ju cekët ishin me të vërtetë shumë të bukura. Në thelb ai njeriu i madh është duke i vajtur pas kësaj çështjeje. Por thënia juaj në lidhje pamundësinë e kuptimit të krijimit të çdo njeriu me përjashtim të “insanu’l-kamilit” (njeriut të përsosur) ishte një sqarim shumë i hollë. Suhreverdi për sa ka të bëjë me çështjen e “kajjimu’l-kitabit” (të përhershmit të librit) e cek në mënyrë mjaft të imtësishme përfundimin në të cilin ju keni arritur.

Mjeshtër Dinani: Në fakt kjo çështje është nënvizuar dhe në transmetime. Me fjalë të tjera, kjo çështje është një çështje e logjikës dhe e provës së qartë gjithashtu është e nënvizuar dhe me përcjellje. Bota është shfaqur sipas bazës së mendjes. Emri i filozofisë së Suhreverdit është “Hikmetu’l-Xhavidane” (Urtësia e Përjetshme). Atje ai flet për “Hiredu’l-Xhavidane” pra për mendjen e përjetshme. Ai nuk parashikon ndonjë kohë të caktuar për mendjen.

Ai e shikon mendjen si të përhershme dhe të përjetshme. Sipas mendimit të tij mendja është gjithmonëe vlefshme në këtë botë; megjithatë ajo zotëron shfaqje të ndryshme në çdo epokë. Ne nuk jemi duke e mohuar këtë, mendja zotëron shfaqje të ndryshme në çdo epokë. Domethënë ajo zotëron shfaqje në çdo çast dhe jo në çdo ditë dhe jo në çdo vitdhe nuk ka dyshim në të; por mendja është e përhershme. Sepse Allahu është i përhershëm, Allahu është zotëruesi i mendjes, mendja është dituria e Allahut. Ne i kemi shënjuar me dhjetra herë përcjelljet që kanë të bëjnë me këtë në programet e mëparshme. Përcjellja: “Allahu e ka krijuar mendjen në fillim”,është nga përcjelljet tona islame. Ndërsa në disa përcjellje i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) thotë: “Allahu ka krijuar dritën time në fillim”. E thënë ndryshe “aklu’l-kuli” (mendja universale) shfaqet tek njeriu. Nëse mendja universale nuk do të ishte shfaqur tek njeriu atëherë indeksi i kësaj bote nuk do të kishte mundur që të shfaqej. Domethënë një “insanu’l-kamili” (njeri i përsosur) në thelb ëshë shfaqja e mendjes universale. Mendja universale është fillimi dhe në të njëjtën kohë dhe fundi dhe ja pra ajo është “kajjimu’l-kitabi” (e përhershmja e librit).

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër tani le të bëjmë një pushim të shkurtër... Po mjeshtër ashtu siç cituat dhe ju në mënyrë shumë të bukur “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur). Ata janë të dërguarit dhe kujdestarët. Edhe i nderuari Suhreverdi është duke i vajtur pas argumentimit të kësaj të vërtete. Kështu që në atë hadith të cilin ju sapo përmendët Allahu na tërheq vëmendjen me hadithin: “Allahu e ka krijuar mendjen në fillim” dhe “Allahu e ka krijuar dritën time në fillim” dhe thotë se duke qenë se e Vërteta e Muhammedit është dritë kjo nuk mund të kushtëzohet me një vend, sepse kjo gjendet në mbarë kohërat. Ashtu siç e cekët dhe hirësia juaj shfaqjet e saj gjenden në çdo epokë. Kjo në të njëjtën kohë është dhe një dëshmi shumë e bukur e vulosjes së të dërguarve.

Mjeshtër Dinani: Ai është vulë si pasojë e qenies se ndriçimit dhe përsosmërisë së mendjes. Sepse nëse nuk do të kishte përsosmëri, vulosja nuk do të kishte kuptim. Vulosja është përsosmëri domethënë se nuk ka përsomëri tjetër pas saj. Por çfarë ndodh pas saj; pas saj ndodhin shfaqjet e përsosmërisë. Ky është kuptimi i vulosjes. Pra mendja e lartë, shfaqja e diturisë hyjnore është shfaqur në një vend, ajo ka dalë në majë dhe ka arritur tek përsosmëria. Kjo është mendja e përjetshme për të cilën flet Suhreverdi, ja pra ai bën me shenjë tek kjo çështje.

Larixhani: Të dërguarit e tjerë, kujdestarët etj., janë shfaqjet e ndryshme të kësaj. Atëherë mund të thuhet se në fakt ajo gjë të cilën i nderuari Meulana e ka thënë në këtë poezi të tijën buron nga ky mendim. Meulana thotë kështu:

Mustafai tha këtë se Ademi dhe të dërguarit,

Janë nën një flamur si pasardhësit e mi,

Edhepse unë jam një bir i Ademit si formë,

Unë jam vënë pas kuptimit të atit të etërve.

Mjeshtër Dinani: Ai nuk është vetëm mësuesi i secilit, por në të njëjtën kohë shtë dhe mësuesi i engjëjve. Ashtu siç kalon në përcjellje: “Ne lavdëruam, engjëjt e mësuan lavdërimin nga ne”. Engjëjt janë shfaqjet tona (të Ehli Bejtit).

I nderuar Larixhani, shikoni problemi ynë më themelor është mosnjohja jonë e postit të njeriut. Fatkeqësisht edhe sot kështu është. Ne e njohim njeriun si lëkurë, mish dhe kocka. Ne e njohim njeriun vetëm nën drejtimin e natyrës dhe përmasën e kafshës. Sigurisht se kjo nuk është e gabuar, nuk po them se njeriu nuk është kafshë. Po, përsëris se njeriu në të njëjtën kohë është një kafshë. Madje po them dhe më tej. Në fakt këtë nuk po them unë, por vetë Allahu e thotë këtë. Ndonjëherë njeriu është edhe më i ulët se sa kafsha. Shumë mirë, por çfarë do të thotë kjo? Me fjalë të tjera, qenia njerëzore mund të jetë më e ulët se kafsha. Ai mund të jetë më i ulët se sa insekti, më i ulët se sa qeni dhe më i ulët se sa derri. Po ai mund të jetë; por në të njëjtën mënyrë siç mund të jetë më i ulët se sa derri, më i dobët se sa insekti, ai mund të jetë dhe më i lartë se sa engjëjt. Po dhe kjo mund të ndodhë; njeriu mund të jetë qenia më e lartë në botë.

Shikoni këtë ulje dhe dalje. Shikoni largësinë midis uljes dhe daljes, sa e lartë dhe sa e ulët është! Largësia midis uljes dhe ngritjes së njeriut është një largësi paanë dhe pafund. Njeriu është “methelu’l-e’ala” (shembulli më i lartë). Kini kujdes ndaj kësaj thënies “methelu’l-e’ala” (shembulli më i lartë). “Methelu’l-e’ala”... Allahu nuk ka të barasvlefshëm; por ka shembuj. Këtë e bën të ditur ajeti: “Lejse ke mithlihi shej” (Nuk ka të barasvlefshëm si Ai, pra nuk ka shok apo të ngjashëm). Allahu nuk ka shok, nuk ka të ngjashëm dhe nuk ka as të kundërt. Por Allahu ka shembuj. Njeriu është krijimi më i lartë. “Ue lehu’l-methelu’l-e’ala” (Dhe Ai është shembulli më i lartë).

Largësia midis uljes dhe ngritjes është e pafund, çdo gjë gjendet tek njeriu. Ja pra për këtë arsye njeriu është qëllimi i krijimit. Ja pra për këtë arsye morali i përket vetëm njeriut. A janë qeniet e tjera të moralshme? A ka një kuptim orali për kafshët? Duke i kushtëzuar kafshët është e mundur që t’u mësohet diçka. Për shembull qentë e Pavllovit. Kafshët mund të kushtëzohen domethënë duke krijuar kushte të caktuara mund të bëhet e mudnur që kafsha të japë një reagim të caktuar. Këto janë gjëra të cilat dihen. Në fakt ndonjëherë mund të kushtëzohen dhe njerëzit.

Për shembull disa kultura mund të krijohen me kushtëzim, për këtë arsye ato nuk zotërojnë një vlerë shumë të lartë. Por për cilën qenie ka kuptim morali? A kanë moral kafshët? A kanë moral bimët? A kanë moral trupat e pajetë? A kanë moral engjëjt? Vallë çfarë kuptimi bart morali për një engjëll? Nuk bart asnjë kuptim. Kujt i përket morali? Morali i përket vetëm njeriut. Natyra e moralit është një çështje shumë e gjatë, në këtë çast nuk mund të hymë. Megjithatë njeriu është i pajisur me moral, por me cilin moral? Me moralin e Allahut, me moralin e të Vërtetit të Madhëruar. Për këtë arsye njeriu duhet ta ketë parasysh këtë. Nëse njeriu pajiset me moralin e Allahut atëherë ai shndërrohet në “methelu’l-e’ala” (shembullin më të lartë), ndërsa kuptimi i saj është shndërrimi në “kajjimu’l-kitabi” (të përhershmin e librit).

Larixhani: Unë dua që të flas pakëz më tepër mbi këtë çështje. Sipas meje gjeometria e mendimit të Hekim Suhreverdit, madje dhe emrat e mëdhenj si Ibn Sina dhe Mullah Sadra, të tërë urtakët të cilët kanë pirë ujë nga burimi i urtësisë hyjnore, me të vërtetë ecin përpara në këtë itinerar.

Edhepse unë jam një bir i Ademit si formë,

Unë jam vënë pas kuptimit të atit të etërve.

Ashtu siç kalon në këtëpoezi të tijën “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur) është i përhershëm dhe i përjetshëm dhe kjo zgjidh shumë probleme në fushën e urtësisë.

Ndërsa në një tjetër poezi thuhet kështu:

Beraji men bued sexhde-i melek,

(Sexhdeja e engjëllit ishte brenda meje),

Bes pej-i men reft ta heftum felek.

(Atëherë shtatë universet m’u vunë pas meje).

Në fakt këtu duke u bërë e ditur se engjëjt i kanë bërë sexhde të nderuarit Muhammed (p.q.m.t.) është sqaruar dhe çështja e të bërit sexhde Ademit.

Mjeshtër Dinani: Po patjetër kjo është njëçështje e rëndësishme... Ashtu siç e kemi bërë të ditur dhe më parë megjithatë kjo mund të duket e tepruar për disa. Sidomos për ata të cilët mbrojnë të drejtat e kafshëve, vallë përse e lartësoni kaq shumë njeriun, në fakt dhe njeriu nuk është gjë tjetër se sa një kafshë. Sigurisht se ata të cilët shprehen kështu, janëata të cilët e njohin njeriun vetëm në shkallën e kafshës gabohen.Ashtu siç kam cekur dhe më parë po përsëris se njeriu me një anë është kafshë, madje më i ulët se sa kafsha. Por ai ka dhe një post të lartë.

Larixhani: Po ashtu siç bëtë fjalë dhe ju nëse njeriu zbret në shkallën e kafshës tanimë ai mund të zbresë dhe në një shkallë më të ulët. Sepse kafshët nuk e dëmtojnë njeriun.

Mjeshtër Dinani: Po pohoj se kjo është e vërtetë. Kafshët nuk dëmtojnë as njeriun, as natyrën dhe as botën. Nëse ne do të qëndronim duke menduar mbi çështjen e krijimit do të shikonim se gjenden disa çështje tek vepra dhe mendja. Qëllimi dhe synimi është një çështje e rëndësishme. Shikoni njëra nga cilësitë e njeriut është mendja. Një qenie e cila zotëron mendjen a mund të bëjë një punë pa një qëllim dhe pa një synim? Nëse një qenie bën punë pa patur asnjë qëllim dhe synim ashtu shkel e shko a ka ndonjë vlerë kjo që bën ajo? Sigurisht se nuk ka. Atëherë sjellja me urtësi duhet të jetë në drejtim të një qëllimi dhe duhet të bartë një synim. Shumë mirë por a bart Allahu një qëllim dhe synim tek krijimi? Kjo është një çështje e rëndësishme. Esharitët thonë se nuk bart ndonjë synim. Ky është një gabim i madh.

Këto ishin çështje të rëndësishme dhe të cilave ne nuk u kushtojmë tepër rëndësi këtyre. Këto çështje gjendeshin në kulturën tonë, apologjetikën tonë, filozofinë tonë. Ne mendojmë se këto janë çështje të vjetra dhe se tanimë nuk duhet të merret më me këto; megjithatë këto janë çështje shumë të reja. Tani disa nga esharitët thonë se Allahu nuk ka ndonjë synim tek veprat e tij, se Allahu nuk ka ndonjë qëllim dhe synim të caktuar në sjelljet e tij.

Shumë mirë por përse ata shprehen kështu? Ata kanë këtë problem: Sipas mendimit të tyre një qenie bart një synim për të rritur disa gjëra tek vetja; sepse e ka të nevojshme. Ndërsa Allahu duke qenë se është i përsosur dhe absolut nuk do që të rrisë disa gjëra tek vetja për këtë arsye Ai nuk ka ndonjë qëllim ose synim.

Shumë mirë por a mund të themi ne me këtë pretekst se Allahu nuk zotëron një synim? Një sjellje pa qëllim dhe pa synim është një sjellje e mjerë. Nënvizoj se patjetër se Allahu e ka një synim. Për të asgjësuar atë gjë të cilën esharitët e kanë problem le t’u japim përgjigje: Allahu nuk ka ndonjë synim tjetër përveç vetes së Tij. Vetja e Tij është synimi i vetes së Tij. Duke qenë se është Absoluti i Përsosur, Vetja e Tij është synimi i vetes së Tij.

Shumë mirë por cili ishte synimi i krijimit? Cili ishte synimi i Allahu tek krijimi? Çfarë donte Ai që krijoi? Ai kësaj i jep vetë përgjigje: “Unë isha një thesar i fshehur, doja që të bëhesha i ditur”. Shumë mirë por a është i mundur që pa ditur veten të mund të bëhesh i ditur? Tani po iu drejtoj një pyetje: “Ju a doni më shumë që të njihni apo të bëheni i njohur?”

Larixhani: Njeriu do më shumë që të njohë, sepse nëse nuk njeh nuk mund të bëhet i njohur.

Mjeshtër Dinani: Domethënë ju në këtë çast më shumë doni që të njihni dhe të dini gjërat dhe të vërtetat? Që unë e di se ju e doni këtë. Secili do që të njohë dhe të dijë. Apo më shumë doni që të bëheni të njohur dhe të ditur?

Larixhani: Unë sa më shumë të njoh dhe të di aq më tepër bëhem i njohur dhe i ditur.

Mjeshtër Dinani: Po ju e kuptuat synimin tim dhe krijoni një lidhje me të. Nëse e njihni dhe e dini; por nëse nuk e njihni dhe dini aspak veten tuaj atëherë vallë çfarë vlere ka kjo?

Larixhani: Kjo nuk ka asnjë vlerë.

Mjeshtër Dinani: Po atëherë përmbledh se ju dhe doni të bëheni të njohur dhe të njihni. Domethënë ju doni që të bëheni të njohur në masën në të cilën doni që të njihni. Këtu nuk ka asnjë problem. Sigurisht se kërkimi juaj për t’u njohur është një gjë e drejtë, këtu nuk ka asnjë problem. Natyrisht se disa njerëz duan që të njihen në një mënyrë në të cilën nuk janë. Unë tani nuk do të hyj në këtë çështje, por kjo është një gjë e gabuar. Disa njerëz duan që të njihen; por ata duan që të njihën në një mënyrë më të lartë se sa janë pra në një mënyrë në të cilën nuk janë. Kjo është një shmangie e frikshme. Megjithatë njeriu do që të njihet dhe në një masë në të cilën njeh dhe di. Edhe i Vërteti i Madhëruar do në të njëjtën mënyrë... vetëm njeriu është ai i cili zotëron fuqinë e njohjes së botës së qenies dhe njohjen e Krijuesit të saj. Kjo nuk është një fjalë e kotë. Njeriu është qëllimi i krijimit të botës. Ja pra ky është kuptimi i “kajjimu’l-kitabit” (të përhershmit të librit).

Larixhani:Larcani: Ju e sqaruat në mënyrë shumë të bukur lidhjen mes Krijuesit dhe atij që krijon. Këtu nuk mund të eci më tej pa lexuar një poezi të Meulanës. Ai thotë:

Der dil-i her ummeti, kez Hak meze est,

Ruj u avaz-i pejgamber muxhize est.

Çun pejgamber ez burun bangi zened,

Xhan-i ummet der derun sexhde koned.

Në zemrën e çdo bashkësie ka një shije nga i Vërteti,

Fytyra dhe zëri i të dërguarit është mrekulli,

Kur i dërguari bën zë nga jashtë,

Shpirti i bashkësisë bën sexhde nga brenda.

Mjeshtër Dinani: Po theksoj se secili ka një shije; por shija e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.) është plotësisht ndryshe. Për çdo popull ka një fat pra një shije qëe merr nga i Vërteti. Por shija e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.) është tërësisht ndryshe. Kjo poezi të cilën ju e lexuat është pothuajse përkthimi i këtij hadithi. I nderuari i dërguar (p.q.m.t.) kumton kështu: “Ebijtu inde Rabbi” (Unë kalova natën në praninë e Zotit tim), jutimuni ue juskini (Ai më jep për të ngrënë dhe për të pirë). Fjala “ebijtu” e cila kalon në këtë hadith ka kuptimin e të aguarit së bashku me të Vërtetin e Madhëruar. Ndërsa fjalia: “Jutimuni ue juskini” do të thotë: “Ai më më jep për të ngrënë dhe për të pirë”...

Larixhani: Me të vërtetë mjeshtër që kjo ishte një çështje shumë e bukur. Çështja jonë e ditës së sotme ishte “kitabu’l-kajjimi” (i përhershmi i librit). Në lidhje me çështjen se kush është “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) kemi arritur në këtë përfundim se “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) ose “ummu’l-kitabi” (nëna e librit) është ai njeri të cilit iu është lënë porosi. Gjithashtu mjeshtër Dinani e sqaroi në një mënyrë shumë të bukur “ummu’l-kitabin” (nënën e librit) gjë kjo e cila është në përputhje të plotë me atë që është brenda “insanu’l-kamilit” (njeriut të përsosur). E thënë ndryshe “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur) është në zotërim të “ummu’l-kitabit” (nënës së librit) në pllakën e qenies së tij.

Mjeshtër Dinani: Ai është libri i vërtetë. Këtu është pikërisht koha e duhur për të thënë fjalët e Prijësit të Besimtarëve: “Gjatë luftës së tij me Muauijen, ushtria e Muauijes e vendosi Kur’anin në majat e shtizave. Disa njerëz u frikësuan duke thënë se ne po luftonim kundër Kur’anit. Në atë çast i nderuari Ali (p.m.t.) tha: “Unë jam libri, ndërsa ata janë të përbërë ngaletrat dhe shkronjat. Ja pra kjo është çështja.

Larixhani: Mjeshtër ju e lidhët shumë bukur çështjen. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.



Burimi : Medya Şafak