Mësimet E Suhreverdit Nga Ibrahimi Dinani (Pjesa E Katërt)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Tet. 9, 2018, 7:05 p.m.

Por mangësia që është këtu është se ashtu siç e ceka është se mendimi dhe me përmendja nuk janë së bashku. Nëse ky mendim dhe ky përkujtim do të kishin qenë së bashku ne në këtë çast do të ishim në një gjende tjetër. Sa do që të zhvillohet mendimi, nëse nuk është së bashku me përmendjen, nëse nuk është i njohur me ato shtresa, atëherë ashtu siç kumtuat dhe ju ai e kufizon njeriun.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit.

Bukuria jote është dielli i çdo shikimi,

Bukuria e zbukuron më shumë fytyrën tënde të bukur,

Tek unë nga ti është në çdo çast një dashuri e re,

Ty çdo orë të vjen një bukuri e re.

Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju ne jemi së bashku me mjeshtër Dinanin. Në programin e kaluar mjeshtri e sqaroi në mënyrë shumë të bukur se cilin kishte për qëllim kur thoshte “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) dhe tha se “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit) ishte ai njeri në zemrën e të cilit Allahu ia kishte lënë porosi urtësinë.

Një tjetër çështje tjetër është dhe kjo: Ndonëse Suhreverdi, ushqen një respekt të madh për urtësinë iluminacioniste dhe për Ibn Sinanë ai citon kështu: “Për një njeri nuk është e mjaftueshme që të dijë vetëm urtësinë iluminacioniste. Në këtë mënyrë, ai nuk mund të fitojë aftësi të mjaftueshme për të kuptuar filozofinë iluminacioniste.

Këtu ai shpalos një ndryshim mes urtësisë së tij dhe urtësisë iluminacioniste. Në këtë çast them se është e vendit që të drejtojmë këtë pyetje. Edhe vetë Ibn Sina në njëfarë mase ishte iluminacionist. Ai ka shkruar veprëm me titull: “Hikmetu’l-Meshrikijje” (Urtësia e Lindjes). Gjithashtu dhe ju e përmendni këtë në një mënyrë shumë të bukur në veprën tuaj me titull: “Defteru’l-Akli ue Ajetu’l-Ashki” (Fletorja e Mendjes dhe Ajeti i Dashurisë).

Sigurisht se Suhreverdi e lavdëron shumë Ebu Ali Sinanë dhe kumton se “unë e fillova duke vazhduar punën e tij”.

Tani teksa jam duke filluar programin, dua që ju të bëni pakëz fjalë për ndryshimin mes “hikmetu’l-bahthit” (urtësisë së çështjes ose filozofisë së mbështetur në çështjen) e cila ndryshe emërtohet dhe si “hikmetu’l-meshshai” (urtësia peripatetike) dhe “hikmetu’l-ishraki” (urtësia iluminacioniste).

Dinani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Ashtu siç e kam thënë shumë herë më parë, për ata të cilët janë të interesuar me urtësinë kjo është jashtëzakonisht e qartë: “Hikmetu’l-meshshai” (urtësia peripatetike) apo duke përdorur këtu thënien e Hekim Suhreverdit “hikmetu’l-bahthi” (urtësia e çështjes) është e mbështetur në çësthjen, debatin, logjikën dhe argumentimin. Domethënë ajo është e mbështetur në përpjekjen e njeriut. Natyrisht se kjo nuk është një gjë aq e thjeshtë. Ajo kërkon çështje, kërkon kërkim, kërkon argumentim dhe kërkon përpjekje.

Urtësia peripatetike më shum ëpërdoret për filozofinë e Aristotelit. Periptatezimi ka nisur me filozofinë e Aristotelit. Fjala peripatetik rrjedh nga fjala arabe “meshj” që do të thotë të ecësh në udhë. Aristoteli ua sqaronte mësimin nxënësve të tij duke ecur. Pra ai fliste duke ecur së bashku me ta dhe duke ecur ua sqaronte çështjet të pranishmeve. Kësaj dukurie në filozofinë islame iu vu emri “meshshai” (peripatetizëm). Në gjuhë të ndryshme emërtohet me fjalë të ndryshme; por në kulturën islame kjo u bë e njohur si “hikmetu’l-meshshai” (urtësia peripatetike).

Kjo filozofi bart një rëndësi të madhe, vlera e saj nuk është aspak e paktë. Megjithatë Suhreverdi nuk e sheh këtë urtësi si të mjaftueshme. Ai beson se ka një dritare tjetër e njeriut me botën e padukshme. Sigurisht se duhet dhe është e nevojshme përpjekja, nuk duhet bërë përtaci; por ndonjëherë disa çështje nga dritarja e të padukshmes arrijnë tek njeriu të cilat nuk janë si përfundim i bërjes fjalë, debatit dhe diskutimit. Ky është besimi të cilin e kanë bartur Suhreverdi, Platoni si dhe disa filozofë të hershëm. Sërish dhe në Iranin e Lashtë gjendej një besim i tillë. Në shtesë dhe Mullah Sadra kishte një besim të ngjashëm.

Por ajo gjëja interesante është se dhe vetë Ibn Sina zotëronte këtë besim. Ashtu siç e dini dhe ju ka më tepër se një mijë vite që njihet si peripatetik, madje për të flitet si “Reisu’l-Meshshai” (Prijësi i Peripatetizmit). Por vetë Ibn Sina thotë kështu: “Po unë kam shkruar urtësinë peripatetike; por kjo është urtësia e njerëzve të zakonshëm”. Natyrisht, se këtu kur thotë “të zakonshmit” ai nuk ka për qëllim njerëzit e marketit ose të tregut. Pra në atë epokë kjo ishte e përhapur dhe në rend të ditës. dhe në agjendë. Kjo erdhi nga Aristoteli dhe unë e shkrova këtë.

Sigurisht se Ibn Sina nuk është plotësisht një ndjekës i Aristotelit. Urtësia peripatetike e Ibn Sinasë e ka tejkaluar urtësinë e Artistotelit. Sipas mendimit të disa njerëzve Ibn Sina është peripatetik me kuptimin e plotë të fjalës, ndërsa unë them se ai nuk është peripatetik. Ata njerëz të cilët e thonë këtë nuk e njohin mirë as Ibn Rushdin.

Në filozofinë islame ka dy filozofë të cilët njihen si peripatetikë. Këta janë më të mëdhenjtë. Njëri nga këta është filozofi i madh Iranian Ibn Sina, ndërsa filozofi tjetër është andaluziani Ibn Rushdi. Unë kam shkruar një libër që ka të bëjë me Ibn Rushdin. Ibn Rushdi me kuptimin e plotë të fjalës është peripatetik. Ai nuk ka asnjë lidhje me iluminacionizmin. Ai nuk e pranon urtësinë iluminacioniste, madje ai nuk pranon as urtësinë. Ai me kuptimin e plotë të fjalës është peripatetik dhe sipas tij Aristoteli është mendja universale. Ai nuk pranon asnjë tjetër përveç Aristotelin. Për këtë arsye ai është kundër Ibn Sinasë.

Kësaj i kanë kushtuar rëndësi shumë pak njerëz. Unë e kam shkruar këtë në veprën time e cila bart titullin: “Shkëlqimi i Ibn Rushdit Në Filozofinë Peripatetike” në lidhje me Ibn Rushdin. Ai mendon se Ibn Sina nuk e kupton Aristotelin. Ai mendon kështu; por ai mendon gabim. Ibn Sina e kupton shumë mirë Aristotelin; por e tejkalon Aristotelin. Ai nuk qëndron në kufijtë e Aristotelit. Ai e kalon Aristotelin, me kuptimin e plotë të fjalës ai e shfrytëzon atë por ai e lë pas atë. Ndërsa Ibn Rushdi nuk e tejkalon Aristotelin dhe madje ai nuk e shikon të lejuar tejkalimin e tij. Sepse ai e sheh atë si një mendje universale.

Sidoqoftë ajo që dua të them është se Ibn Sina, i cili ka shkruar këtë urtësinë peripatetike, është e ndryshme nga këndvështrimi i urtësisë peripatetike të Aristotelit dhe është një lloj iluminacionizmi. Ai ka shumë vepra iluminacioniste; si për shembull ai ka një dorëshkrim me titull: “Salaman ue Absal, Serejan-i Ashk” (Salamani dhe Absali, Një Aventurë Dashurie). Për më tepër “nemeti” (kreu, pjesa) e nëntë e veprës me titull: “Isharat” (Shenjave)… Të tëra këto tregojnë se nuk është peripatetik, nuk është ndjekës i Aristotelit. Rishtas në parathënien e veprës me titull: “Hikmetu’l-Meshrikijje” (Urtësia e Lindjes) shkruan kështu: “Ne përftuam një tjetër urtësi, e cila nuk është e këtij lloji, ajo është urtësia e Iranit të Lashtë, ajo është “hikmetu’l-meshrikijje” (urtësia e lindjes)”.

Kjo ishte një vepër me 40 vëllime; por fatkeqësisht ajo vepër u dogj gjatë sulmit të zhvilluar të Mesudit nga Gazne në shtëpinë e Ibn Sinasë në Isfahan dhe në këtë çast nuk është e pranishme në duart tona.

Përsëri Suhreverdi citon kështu: “Unë e nisa urtësinë iluminacioniste, në vendin në të cilin e kishte përfunduar Ibn Sina”. Domethënë në njëfarë kuptimi, Suhreverdi në urtësinë iluminacioniste, e shikon veten si një vazhdimësi të Ibn Sinasë. Atëherë në të njëjtën kohë Ibn Sina ishte një iluminacionist. Krahas kësaj një pjesë e madhe e veprave të cilat na kanë mbetur nga Ibn Sina zotërojnë një drejtim peripatetik dhe kjo është e vërtetë. Megjithatë kjo dukuri nuk tregon se ai është një peripatetik me kuptimin e plotë të fjalës. Për këtë arsye disa europianë nuk e kanë kuptuar mendimin iluminacionist të Ibn Sinasë.

Për fat të keq dhe iranianët, të cilët u janë nënshtruar disa kulturave perëndimore dhe i lexojnë librat e përkthyer nga ana e perëndimorëve, nuk i kanë kuptuar mendimet e tij të cilat nuk janë aristoteliane dhe i kanë thënë atij “neoplatonian”. Ky është një emërtim i gabuar.

Ibn Sina nuk është absolutisht platonian, madje ai nuk e pranon Platonin. Madje madje në një vend ai ka thënë hapur se Platoni është i paditur. Si rrjedhojë ai nuk pranon as platonizmin dhe as neoplatonizmin. Si fillim europianët bënë gabim kur thanë se Ibn Sina është platonist dhe më pas edhe disa arabë dhe iranianë bëjnë gabim në të njëjtën mënyrë. Unë këtu e shoh të nevojshme që të them këtë: “Ibn Sina në vendet në të cilat ka tejkaluar peripatetizmin është iluminacionist. Ky është iluminacionizmi i Iranit të Lashtë”.

Ndërsa Suhreverdi është më i qartë në çështjen e të qenit iluminacionist. Sigurisht se ai ka përcjellur shumë mendime peripatetike në librat e tj. Por ai kurrë nuk e sheh veten si peripatetik. Suhreverdi kumton se njeriu me urtësinë iluminacioniste përfton një tjetër dritare. Kjo në urtësi quhet “shuhud” (dëshmi) dhe arritje. Ndërsa Ibn Sina e ka emërtuar këtë mënyrë të konceptuari si “hadth”. Disa njerëz nuk e kanë kupuar në mënyrë të drejtë atë gjë së cilës Ibn Sina i ka thënë “hadth”. Lërmëni t’iu bë të ditur se “hadthijjati” është njëra nga “gjashtë bedihijjatet” (gjërat tejet të qarta) për të cilat ka folur Ibn Sina.

Disa njerëz pandehin se me termin “hadthijjat” për të cilin ka folur Ibn Sina merr kuptimin e fjalës “hadth” që përkthehet si parashikim. E thënë ndryshe ata pandehin se ky është një parashikim njëlloj si gjërat të cilat ne i parashikojmë tani. Domethënë ataa saj fjale i japin këtë kuptim. Megjithatë vlen të sqarohet se ajo gjë për të cilën Ibn Sina ka folur si “hadthijjati” nuk është fjala “hadth” të cilën ne e përdorim në kuptimin e parashikimit. Me fjalën “hadthijjat” kuptohet një të konceptuar i brendshëm, njeriu e gjen atë tek ndërgjegjia e tij. Pra jo është ajo gjë së cilës Suhreverdi i ka thënë iluminacionizëm.

Unë e bëra këtë hyrje dhe këtë sqarim për të sqaruar se cili është qëllimi i Suhreverdit. Ky i fundit citon se “hikmetu’l-bahthi” (urtësia e çështjes) është e rëndësishme; por nuk është e mjaftueshme, ajo duhet të jetë së bashku me urtësinë tjetër. Pra ajo duhet të zotërojë të konceptuarin të cilit Ibn Sina i ka thënë “hadth”. Nëse ajo është së bashku me të atëherë është e përsosur. Me fjalë të tjera bashkimi i “hikmetu’l-bahthit” (urtësisë së çështjes) dhe “hikmetu’dh-dheukit” (urtësisë së shijes)...

Vetë Suhreverdi përmend “hikmetu’l-bahthin” (urtësinë e çështjes) dhe “hikmetu’dh-dheukin” (urtësinë e shijes). Asaj gjëje së cilës Suhreverdi i ka thënë “dheuk” Ibn Sina i ka thënë “hadth”. Pra është një lloj të konceptuari.

Këtu dua që t’ua përmbledh shkurtimisht se çfarë do të thotë “hadth” dhe “dheuk. Ai filozof i cili merr për bazë “bahthin” (çështjen) teksa përpiqet që të arrijë tek përfundimi me “sugran” (të vogla), “kubran” (të madhen) dhe me premisat, këta arrijnë tek përfundim pa qenë premisat. Ndonjëherë njeriu arrin tek përfundimi me premisat, ndonjëherë pa qenë premisat. Ajo gjë së cilës Suhreverdi i ka thënë “hikmetu’dh-dheuki” (urtësia e shijes) dhe asaj gjëje së cilës Ibn Sina i ka vënë emrin “hadthijjat”, nënkupton të konceptuarit e përfundimit pa qenë premisat.

Larixhani: Haxhe Nasiruddin Tusi, në sqarimin e veprës me titull: “Isharat” (Shenjat) thotë kështu: “Urtësia peripatetike aristoteliste, është një lëvozhgë e cila bart “dheukin” (shijen) brenda mendimit të Ibn Sinasë. Atëherë nëse më lejoni që urtësinë e tij le ta emërtojmë si “hikmetu’dh-dheuki ue irfani” (urtësinë e shijes dhe të diturisë).

Mjeshtër Dinani: Po mrekullia vetë, me të vërtetë ashtu është. Ky është të konceptuarit e Haxhe Nasiruddinit. Ky i fundit me të vërtetë është njëri nga emrat më të mëdhenj të botës shiite dhe vlera e tij ende nuk ka mundur që të kuptohet shumë.

Larixhani: Ju keni shkruar një libër në lidhje me të.

Mjeshtër Dinani: Po unë kam shkruar një libër me titull: “Filozofi i Dialogut Haxhe Nasiruddin Tusi”. Ai me të vërtetë është një filozof i dialogut.

Larixhani: Nëse do Allahu ne do të bëjmë dhe një program që ka të bëjë me të.

Mjeshtër Dinani: Po nëse do Allahu do ta bëjmë.

Larixhani: Sa shumë i mbron ai të drejtat e dijetarëve të mëdhenj?

Mjeshtër Dinani: Po patjetër që po... Nëse Haxhe Nasiruddini nuk do të ishte shfaqur dhe nëse nuk do të kishte qenë në kulturën shiite, në kulturën islame, Mullah Sadra nuk do të ishte shfaqur. Ky i fundit është një mirësitë nga mirësitë e Nasiruddin Tusit.

Larixhani: Ai shprehet kështu: “Ibn Sina ka shkruar një vepër me titull: “Hikmetu’l-Meshrikijje” (Urtësia e Lindjes) dhe doli nga korniza e shumicës së dijetarëve peripatetikë dhe atë vepër ai nuk ka treguar prirje ndaj mendimit peripatetik. Madje ai nuk ngurroi që t’i dilte kundër atyre”.

Mjeshtër Dinani: Po, Ibn Sina në disa vende ka marrë në pyetje themelet e peripatetizmit. Ashtu siç kam prekur dhe më parë ai e ka tejkaluar aristotelizmin. Ibn Sina është një urtak i cili nuk ka ndaluar në një vend. Ai është një njeri shumë i madh dhe e ka tejkaluar dhe peripatetizmin.

Larixhani: Pra duke u nisur nga sqarimi juaj mund të themi se Ibn Sina ka hedhur dhe themelin e “hikmetu’l-ishrakit” (urtësisës iluminacioniste).

Mjeshtër Dinani: Po patjetër. Edhe Shejh Ishraki e thotë këtë. Ashtu siç kam bërë të ditur dhe më parë ai thotë: “Unë e nisa urtësinë iluminacioniste, në vendin në të cilin e kishte përfunduar Ibn Sina”. Kjo është vetë thënia e Shejh Ishrakit.

Larixhani: Për më tepër ai thotë dhe këtë: “Themeli i të tëra gjërave të cilat Ibn Sina i ka përcjellur në dorëshkrimet e tij është “hikmetu’dh-dheuki” (urtësia e shijes).Shumë interesante mjeshtër, pohoj se nga sa janë sqaruar deri më tani del ky përfundim, se urtësia është taksa e Allahut.

Mjeshtër Dinani: Kjo është ajo gjë për të cilën Ibn Sina ka bërë fjalë si “hadth”. Domethënë përfundimi i argumentit të qartë në një çast zbret në zemrën e tij. Kj është një aftësi e taksës së Allahut. Sokrati këtë e shpreh në një mënyrë tjetër dhe thotë se urtësia ka zbritur nga qielli.

Urtësia zbret nga qielli në tokë. Kjo është mendja, sepse mendja zotëron një post në lartësi dhe zbret në tokë. Edhe njerëzit sipas masës së aftësive të tyre marrin pjesën e tyre nga kjo. Natyrisht se kur themi këtë nuk duam që të themi se nuk duhet bërë asnjë përpjekje, domethënë se duhet të ulemi dhe të presim që të zbresë në zemër. Ky është një gabim i madh. Pra ne nuk duhet që të mos lexojmë, të mos mësojmë mësimet, të mos bëjmë përpjekje. Nuk ka ndonjë gjë që të ulemi dhe të presim që urtësia të hyjë në zemrën tonë. Nuk ka një gjë të tillë, ne duhet të bëjmë përpjekje.

Edhe Allahu thotë se duhet të punojmë dhe të bëjmë përpjekje. Përpjekja duhet; por së bashku me përpjekjen duhet dhe sinqeriteti. Pra në fitimin e urtëisë rreth të vërtetës nëse nuk ka sinqeritet dhe besnikëri njeriu kurrë nuk mund të arrijë tek e vërteta. E thënë ndryshe nëse njeriu nuk i shkon pas të vërtetës me besnikëri, ai kurrë nuk do të ketë fatin që të konceptojë të vërtetën. Mosqenia e besnikërisë, do t’i mbyllë sytë si nje perde e trashë. Sinqeriteti dhe përpjekja janë dy krahët e një njeriu i cili fluturon drejt të vërtetës. Të ulurit dhe të priturit nuk është gjë tjetër vetëm se përtaci.

Larixhani: Ai njeri i lartë vetë citon si më poshtë: “Këto janë pasojat e e dyzetë ditëve të mia, janë pasojat e qenies sime të uritur dhe e qenies sime askete. Këto janë pasojat e largimit tim nga të ndaluarat, të qortuarat”.

Mjeshtër Dinani: Zemra duhet të jetë e pastër. Njeriu duhet të jetë i pastër njëlloj si një pasqyrë. Sa më e pastër që të jetë pasqyra aq më shumë pasqyron. Mosqenia e pastër e zemrës e prish qelqin e zemrës. Asketizmat janë për pastrim; pra shërbejnë për pastrimin e zemrës. Zemra duhet të mbahet e pastër. Sigurisht se zemra e dikujt është e pastër si një taksë e Allahut, zemra e dikujt është e pastër me asketizëm. Por si do që të jetë urtësia kërkon një zemër të pastër. Gjithashtu në etapën e parë ajo këron besnikëri dhe drejtësi…

Larixhani: Për këtë arsye dhe gjuha e urtësisë është simbolike. Sepse qenieve të cilat nuk janë të pastra si ne nuk mund t’i thuhet çdo gjë drejtpërdrejtë. Ju në veprën tuaj keni shkruar shumë bukur me gjuhën e urtësisë. Ju shpreheni kështu: “Në përgjithësi gjuha e urtësisë është së bashku me simbolet dhe shenjat. Vallë a ishte kjo një nevojë e kushteve e cila buronte nga pamundësia e thënies hapur të tyre? Në fakt kushtet nuk e lejonin këtë. Këto kushte janë si të brendshëm ashtu edhe të jashtëm. Pavarësisht kësaj dhe gjuha e vërtetë e urtësisë është simbolike. Ata të cilët kanë këtë liçencë e kuptojnë në mënyrë shumë të mirë këtë gjuhë. Ju jeni bërë një ndjekës shumë i madh i Suhreverdit mjeshtër!

Mjeshtër Dinani: Urtakët zotërojnë një gjuhë simbolike. Ne mund të shkojmë dhe më tej se sa kjo. Kështu janë dhe fjalët e të dërguarve. Ne duhet ta marrim seriozisht këtë përcjellje: “Në Kur’an gjenden thënie, shenja, delikatesa dhe të vërteta”. Ana e dukshme e Kur’anit Famëlartë është argumenti. Ne nuk do të mohojmë se ana e dukshme e Kur’anit është argument. Por dhe gjuha ka shkallë. Gjuha e urtakut, lajmëtarit dhe kujdestarit është më tepër simbolike. Gjuha e urtakut, lajmëtarit dhe kujdestarit ka shkallë, pra ajo është në gjendje shtresash. Me fjalë të tjera ajo ka një anë të dukshme, por ajo ka dhe anën e padukshme e cila është në gjendje shtresash.

Larixhani: Pra: “El-ibaratu li’l-auami ue’l isharatu li’l-hauasi ue’l letaifu li’l-eulija ue’l hakaiku li’l-enbija”... (Thëniet janë për të zakonshmit, shenjat janë për të përveçmit, delikatesat janë për kujdestarët, të vërtetat janë për lajmëtarët).

Mjeshtër Dinani: Po pikërisht në këtë mënyrë… Sërish dhe Kur’ani Fisnik është shtresa shtresa. Ne nuk do të mohojmë si ahbaritët se ana e dukshme e Kur’anit është argument. Ana e dukshme e Kur’anit është argument për secilin; por ajo është në gjendje shtresash dhe këto shtresa shkojnë deri në “Mekmenu’l-Gajbi” (Burimi i të Padukshmes). Në një kohë kur fjala e urtakut është shtresa shtresa, a nuk është dhe fjala e të dërguarit shtresa shtresa? Natyrisht se ashtu është. Për më tepër dhe vetë njeriu është shtresa shtresa.

Sa më shumë që ana e padukshme e njeriut të shfaqet dhe të dalë në shesh aq më shumë ai arrin tek shtresat e diturisë. Njeriu është në gjendje shtresash, a ka njeriu vetëm një përmasë? Njeriu ka anë të padukshme. Ne i kemi cekur këto kur kemi sqaruar se cili është “kajjimu’l-kitabi” (i përhershmi i librit). Pra “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur) është “kitabu’l-kajjimi” (i përhershmi i librit). Duke qenë se ashtu siç “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur) është shtresa shtresa dhe vetë libri është shtresa shtresa. Fjala është shtresa shtresa. Si rrjedhojë fjalën e urtakut e kupton urtaku. Fjalën e urtakut nuk mund ta kuptojë një njeri i cili nuk është urtak. Kjo është shumë e rëndësishme, duhet të komentohet. Ja pra për këtë arsye ajo komentohet, ja pra për këtë arsye shfaqet interpretimi. Interpretimi është njëri nga termat e Kur’anit.

Larixhani: Shumë mirë njëra nga hollësitë e Suhreverdit është argumentimi i fjalëve të tij me ajetin: “Atyre të cilëve ua dhamë librin dhe të cilët e lexojnë duke i dhënë të drejtën. Ja pra ëta janë ata të cilët  besojnë atë”. (Sure Bekare, Ajeti: 121). Në lidhje me këtë ajet ai thotë se ja pra këta janë prijësit e Allahut. Këtë çështje do ta vazhdojmë pak më vonë pasi të bëjmë një pushim të shkurtër.

Mjeshtër Dinani: Shikoni se sa delikat që është ajeti të cilin Suhreverdi e ka sjellur me atë diturinë dhe hollësinë që i përket atij. Ajeti i mësipërm: “Atyre të cilëve ua dhamë librin dhe të cilët e lexojnë duke i dhënë të drejtën”. Shumë mirë por çfarë do të thotë të lexuarit duke i dhënë të drejtën? Secili lexon Kur’anin. Të lexuarit e Kur’anit me një zë të bukur, të lexuarit e tij duke i kushtuar rëndësi rregullave të texhuidit (leximit të bukur) etj., të tëra këto janë vepra shumë të mira; por çfarë do të thotë të lexuarit duke i dhënë të drejtën? Kjo do të thotë të lexuarit e tij duke I kushtuar rëndësi atyre shtresave të padukshme. Domethënë jo vetëm me fjalëzat e dukshme.

Ne nuk themi se fjalëzat e dukshme të Kur’anit janë të parëndësishme. Jo përkundrazi shtoj se dhe ana e dukshme e Kur’anit është e rëndësishme. Vetëm të shikuarit e shkronjave të Kur’anit është shpërblim. Dhe të lexuarit e Kur’anit është shpërblim, po pohoj se nuk ka asnjë dyshim në këto vepra. Por çfarë na thotë Kur’ani? Ai na thotë: “Jetlunehu” pra (e lexojnë). Me fjalinë “hakka tilauetih” nënkuptojmë (ata të cilët e lexojnë duke i dhënë  të drejtën). Shumë mirë por çfarë është të lexuarit duke I dhënë të drejtën? Kjo do të thotë ata të cilët e konceptojnë në mënyrë të drejtë. Pra ata të cilët konceptojnë të fshehtën, pra të padukshmen, delikatesat, shenjat e Kur’anit… Njëlloj si tek hadithi që lexuam pak më parë: “Thëniet janë për të zakonshmit, shenjat janë për të përveçmit, delikatesat janë për kujdestarët, të vërtetat janë për lajmëtarët”. Ja pra ata janë ata të cilët “juminune bihi” pra ata janë ata të cilët i besojnë atij.

Larixhani: Shumë mirë po në rast se leximit nuk i jepet e drejta a nuk iu është besuar atij?

Mjeshtër Dinani: Jo natyrisht se ata kanë besim; por dhe besimi ka shkallë. Pra dhe ata kanë besim; por kanë një besim të dukshëm. Shkallët e besimit janë po aq sa janë dhe shkallët e Kur’anit.

Larixhani: Sa arkitekurë mjeshtërore që ka pasqyruar.

Mjeshtër Dinani: Shikoni se çfarë ajeti ka zgjedhur: “Jetlunehu hakka tilauetihi”. (Ata e lexojnë atë duke i dhënë i drejtën). Të lexuarit duke I dhënë të drejtën është shumë kuptimplotë.

Larixhani: Më pas ai ka zgjedhur një tjetër ajet në lidhje me gjuhën e fshehtë të urtësisë. Ai është të qenit njeri i përmendjes. Nëse njeriu nuk është një njeri i përmendjes ai nuk mund të arrijë në të fshehtën e urtësisë. Nëse më lejoni dua që të lexoj një tekst nga dorëshkrimi me titull: “Bustanu’l-Kulubi” (Kopështi i Zemrave). Këtu bëhet fjalë për mendimin dhe përmendjen.

Ai citon: ““Muridi” (dervishi i ri) i cili do të veshë triken, atij i duhet një “pir” (dervish mjeshtër) i cili do t’i mësojë atij përmendjen. Pa qenë “piri” ai nuk mund të arrijë në asnjë vend. Por për të bërë përmendjen ai duhet që të gjejë një vend larg njerëzve. Piri e sheh muridin dhe shikon se ai ka aftësi ia mëson atij përmendjen. Nëse ai shikon se e meriton i tregon atij një vend. Mendimi duhet të jetë pas përmendjes. Përmendja ka një ndikim të madh.

Kur Xhibrili i sillte shpalljen të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.) mekkasit nuk i besonin tepër. Mekkasit drejtonin pyetjen: “Çfarë të ka sjellur Xhibrili dhe çfarë thotë Kur’ani?” I Vërteti i Madhëruar zbriti këtë ajet: “Nëse nuk e dini pyesni njerëzit e përmendjes”. Në atë epokë jetonte një bashkësi njerëzish si Kuss Ibn Saide dhe ky i fundit ia kishte bërë të ditur këtë të nderuarit Muhammed Mustafa (p.q.m.t.) përpara se t’i vinte shpallja. Ai ishte një njeri i madh i përmendjes. Sërish ai zotëronte shenjat dalluese të të qenit të dërguar të të nderuarit Muhammed Mustafa (p.q.m.t.). Ai iu drejtua me këto fjalë bashkësisë: “Do të vijë një i dërguar i cili do të jetë i dërguari i kohës së fundit. Ai do të ketë këto mrekulli. Kur të dalë ai besojeni atë. Ata i thanë: “Shumë mirë përse ti nuk bëhesh i pari dhe t’i besosh?” Ndërsa ai u përgjigj: “Unë do të kem vdekur përpara se të vijë ai. Përndryshe unë do të shkoja para të tërëve tek ai dhe do t’i besoja atij”.

Mjeshtër  Dinani: Po, Kuss Ibn Saide, kishte një të konceptuar të mirë dhe ai lajmëroi për ardhjen e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.) dhe përgëzoi për të qenit e tij të dërguar. Kur ata I thanë: “Shumë mirë përse ti nuk bëhesh i pari dhe t’i besosh?” Ndërsa ai u përgjigj: “Unë do të kem vdekur përpara se të vijë ai”. Në fakt ai vdiq me këtë gjendje. Ja pra ky ishte fakti se ai kishte besuar.

Para së gjithash, pa qenë përmendja, mendimi nuk është tepër i dobishmëm. Përmendja është gjithmonë së bashku me mendimin; megjithatë rëndësia e përmendjes është më e madhe. Çfarë është përmendja? Nëse më lejoni t’iu bëj pakëz fjalë pak për kuptimin e fjalës përmendje.Disa njerëz pandehin se përmendja është të thënit e disa fjalëvë të caktuara. Me fjalë të tjera, pandehet se përmendja është e përbërë nga vetëm të thënit e disa fjalëve të caktuara. Po ka fjalë të cilat janë për t’u thënë thënë në përmendje. Por përmendja nuk është vetëm të përsëriturit e vazhdueshëm me gjuhë e fjalëve.

Përmendja është të qenit përemendës, pra të paturit kujdes. Domethënë të qenit delikat ndaj kuptimit, të fshehtës dhe të padukshmes. Kjo është përmendja. Përmendja bëhet me fjalëza; por vetëm të thënit e fjalëzave nuk është përmendje. Ne pandehim se përmendja është vetëm të thënit e fjalëzave. Përmendja është kujdesje, përkushtim, delikatesë. Pra ashtu siç u fol dhe në ajetin e mëparshëm: “Jetlunehu hakka tilauetih” (Ata e lexojnë Kur’anin duke i dhënë të drejtën). Pra të lexuarit duke I dhënë të drejtën. Më parë ky ajet kishte sjellë prova; ndërsa tani një tjetër ajet sjell prova: “Pyesni njerëzit e përmendjes”… Ai nuk thotë pyesni njerëzit e mendimit.

Në Kur’an mund të thuhej dhe pyesni njerëzit e mendimit.  Edhe njerëzit e mendimit janë të rëndësishëm. Megjithatë Kur’ani thotë; “Pyesni njerëzit e përmendjes nëse nuk e dini”. Sepse çdo njeri i përmendjes në të njëjtën kohë është dhe një njeri i mendimit. Por pa mendimin nuk ka përmendje; pa përmendjen mund të ketë mendim. Njeriu i përmendjes patjetër që në të njëjtën kohë është dhe njeri i mendimit; por një njeri ndonëse mund të jetë një njeri i mendimit mund të mos jetë një njeri i përmendjes.

Përmendja do të thotë që njeriu me mendimin të shkojë në shtresa. Në fakt, kjo e thënë ndryshe është “Jetlunehu hakka tilauetihi” pra të lexuarit duke i dhënë të drejtën. Kjo nënkupton të lexuarit në mënyrë të drejtë, të kuptuarit në mënyrë të drejtë dhe të ndërgjegjshme. Pra të lexuarit në mënyrë të kujdesshme dhe të vëmendshme.Natyrisht se dhe kjo dukuri ka njerëzit e saj, gjithashtu dhe njerëzit e saj të cilët duhet t’i njohim. Ne duhet të njohim se cilët janë njerëzit e përmendjes.

Kjo çështja e përmendjes dhe mendimit është një çështje shumë e rëndësishme së cilës I kushtohet pak vëmendje. Ne duhet të sjellim së bashku mendimin me përmendjen. Natyrisht se me kuptimin të cilin sqaruam… Domethënë të shkuarit drejt të padukshmes. Kjo është fjala e botës së sotme.

Shikoni se si në botën e sotme ka shumë njerëz të mendimit; por nuk ka njerëz të përmendjes.  Nëse bota e sotme e shkencave të reja, nuk do të kishte zotëruar mendimin, këto shkenca të reja nuk do të mund të shfaqeshin. Vallë a u shfaqën shkencat e reja pa qenë mendimi? Natyrisht se jo. Por, fatkeqësisht, kjo shkencë e re qe cila shfaq teknologji të cilat shkaktojnë kaq shumë çudi nuk është së bashku me përmendjen.

Nëse ky mendim, kjo teknologji dhe ky zhvillim shkencor do të kishte qenë së bashku me përmendjen, njerëzimi do të kishte qenë i lumtur. Njerëzit nuk do të mbeteshin ballë përballë me kaq shumë probleme. Ne në këtë çast kemi mendim, por ne nuk kemi përmendje. Mendimi duhet të jetë së bashku me përmendjen.Kjo urtësi është një këshillë të cilën të mëdhenjtë e kanë bërë gjithmonë dhe natyrisht në fillim vjen ajeti i Kur’anit Famëlartë  cili thotë: “Pyesni njerëzit e përmendjes nëse nuk e dini”.

Larixhani: Kur njeriu lexon veprat e Suhreverdit e ndjen se pothuajse iu prihen këmbët nga vendi dhe çohet në hapësirën e urtësisë. Ndërsa hapësira e urtësisë është shumë përtej kësaj sipërfaqeje qiellore. Pra ai i hap aq shumë universet sa njeriu kërkon që të fluturojë. Filozofia perëndimore e ditëve të sotme e ka kufizuar shkallën e mendimit të njerëzimit. Në njëfarë kuptimi ajo e ka zvogëluar, poshtëruar njeriun. A nuk është ky një problem i shkencës së diturisë së ditëve tona mjeshtër?

Mjeshtër Dinani:  Në këtë vend duhet të flasim duke qenë pakëz të matur dhe unë ashtu do të bëj. Shikoni ne duhet t’i vlerësojmë përpjekjet e perëndimorëve. Ata bëjnë përpjekje të mëdha si në këndvështrimin e të qenit i mëshirshëm, si në fushën e shkencës ashtu edhe në fushën e filozofisë.

Larixhani: Unë kisha për qëllim bashkëkohoren.

Mjeshtër Dinani: Nuk ka gjë, nuk ka rëndësi unë e vlerësoj dhe bashkëkohoren, ajo ecën përpara si në këndvështrimin e filozofisë edhe në atë të shkencës. Shikoni shkenca po zhvillohet, po bëhen punë të çuditshme, në të njëjtën mënyrë dhe filozofia. Këto nuk mund të mohohen.

Por mangësia që është këtu është se ashtu siç e ceka është se mendimi dhe me përmendja nuk janë së bashku. Nëse ky mendim dhe ky përkujtim do të kishin qenë së bashku ne në këtë çast do të ishim në një gjende tjetër. Sa do që të zhvillohet mendimi, nëse nuk është së bashku me përmendjen, nëse nuk është i njohur me ato shtresa, atëherë ashtu siç kumtuat dhe ju ai e kufizon njeriun.Shkenca e shfaq anën e dukshme të natyrës. Ndrësa në filozofi nëse nuk është së bashku me përmendjen atëherë ajo mbetet e kufizuar me konceptet, prapika më e lartë është logjika dhe ajo mbetet tek logjika. Por përmendja shkon dhe më përtej kësaj.

Njeriu zotëron përmasa të padukshme. Njeriu ka shumë përmasa. Këto përmasa të padukshme dhe shtresat e njeriut nuk janë zbuluar nga ana e filozofisë. Madje shumë njerëz nuk duan që ta pranojnë këtë. Ky është një problem i ditëve të sotme; por duhet që të dihet vlera dhe të vlerësohen përpjekjet e bëra. Përpjekjet e tyre nuk duhet të anashkalohen. Nëse do të tregohemi të ndershëm ata bëjnë shumë përpjekje.

Larixhani: Kjo është mëse e vërtetë ne nuk i mohojmë zhvillimet shkencore. Megjithatë njeriu sa herë që përfton një prodhim teknologjik e ndjen ndjenjën vogëlsisë. Ai arrin në mjete të mira, në shtëpi të mira, në veshje të mira; por ai ndjen të qenit i vogël. Pra ai e ndjen se është si një zog të cilit iu janë prerë krahët.

Mjeshtër Dinani: Ai madje kur fluturon arrin tek planeti Mars. Në këtë çast me zhvillimin shkencor dhe teknologjinë e sotme ju mund të shkoni në Mars ose në planetet e tjera. Por pa marrë parasysh se në cilin planeti ju shkoni, ju shikoni se jeni në të njëjtin vend. Pra ju nuk keni shënuar një përparim të brendshëm. Ky është një përparim i jashtëm. Ky nuk është një përparim i brendshëm.

Ne kemi folur dhe më parë për këtë, Allahu ka dy lloj ajetesh: universal dhe të vetes… Nuk ka rëndësi se sa ecni përpara në ajetet universal, nëse nuk shënoni përparim në ajetet vetore do të vijoni të përjetoni këtë ndjenjën e të qnit të vogël për të cilën ju sapo folët. Njeriu ecën përpara në një përmasë; megjithatë përmasa e vërtetë e njeriut është përmasa e vetes. Për fat të keq, ai nuk ecën përpara në këtë përmasë. Po është e vërtetë se në këtë çast psikologjia flet për këtë; por ajo flet vetëm me përmasën e sjelljeve. Pra ajo nuk përpiqet që të gjejë të vërtetën e vetes. Shpreh se mes psikologjisë së ditëvë të sotme dhe shkencës së “ilmu’n-nefsit” (diturisë së vetes) së të shkuarës ka një dallim sa në mes të qiellit dhe tokës.

Por krahas të tërë këtyre dukurive unë e vlerësoj shumë, sepse janë shënuar shumë përparime të mëdha, janë thënë një mori gjërash të reja. Pavarësisht kësaj përmasa shpirtërore e njeriut domethënë gjëja të cilën Allahu e ka emërtuar si ajeti i vetes është drejtimi engjëllor i njeriut. Ai e ka mbyllur derën e engjëllores. Çdo gjë e cila gjendet në këtë çast është e ulët (nasuti). Sigurisht që zhvillimi i këtushëm është për t’u vlerësuar; por vallë a është njeriu vetëm i ulët? Vallë a nuk ka nevojë njeriu per derën e engjëllores? Ja pra kjo është e tërë çështja. Nëse dhe dera e engjëllores është e hapur si dera e të ulëtës, atëherë njeriu fluturon me të dyja krahët. Pra kështu bëhen bashkë përmendja me mendimin. Ja pra kjo është dhe përmbledhja e fjalës së Suhreverdit.

Larixhani: Hekim Suhreverdi thotë se ai i cili i shkon pas urtësisë ai është një njeri i madh, ndonëse nuk mund ta gjejë atë.

Mjeshtër Dinani: Po, nuk ka rëndësi edhepse ai nuk mund ta gjejë atë. Vetëm të qenit të të shkuarit pas urtësisë është një gjë e madhe.

Larixhani: Mjeshtër koha jonë përfundoi. Ju falenderojmë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.



Burimi : Medya Şafak