Si rrjedhojë vëmë theksin se ne nuk zotërojmë asgjë tjetër më të hapur, më të qartë dhe më të ndriçuar me qëllim që të mund të sqarojmë mendjen jashtë, përveç vetë mendjes. Për këtë arsye nuk kemi zgjidhje tjetër përveç sqarimit të mendjes me vetë mendjen. I madhi Aristoteli kishte shprehur kështu para dymijëepesëqind viteve: “Ata të cilët do të luftojnë me filozofinë duhet të luftojnë me armën e filozofisë”. Kështu që filozofia nuk mund të kundërshtohet me asgjë tjetër përveç filozofisë. Ju nuk mund ta kundërshtoni filozofinë duke përdorur diturinë, shkencën, apologjetikën, ḥadīthët, rrëfimet, tregimet e përcjellura.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

To vu Ṭūbā vu mā vu ḳāmet-é jār,

Fékr-é her kes bé ḳedr-é himmet-é ust.

Ger men ālūde dāmenem çé exheb,

Hemé ‘ālem guvāh-é ‘iṣmet-é ust.

Qoftë e jotja Pema Ṭūbā e Xhennetit, qoftë e jona bukuria e të dashurit,

Mendimi i secilit është sa vlerësimi dhe përpjekja e tij.

Edhe qofsha mëkatar ç’ndryshon vallë?!

Mbarë bota është dëshmitare e pafajësisë së tij.

Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi disa programe që po bëjmë fjalë dhe jemi zhytur në detin e veprës me titull: “مثنوي معنوي” “Methneuī’l-Me‘neuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë) e mistikut, poetit, ṣūfistit dhe të urtit të madh Meulānā Xhelāluddīn Rūmīut. Fillimisht ne iu shprehim falenderimet tona bashkë me mjeshtrin e nderuar si pasojë e interesimit të shfaqur nga ana juaj. Ne jemi duke përfituar shumë nga mesazhet tuaja. Qëllimi ynë në këtë program është mundësia e dhënies së përgjigjes pyetjeve tuaja në fushën e diturisë, njohurisë, urtësisë dhe në çështjen e urtësisë së Islāmit dhe Ḳur’ānit Famëlartë që është një oqean i paanë.

Tanimë ashtu siç e dini ne bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar kemi një kohë të gjatë që jemi zhytur në detin moral, shpirtëror të të nderuarit Meuānā në programet tona. Rishtas dhe dalja jonë nga ky det është e lidhur me ndihmën e Allāhut të Lartësuar dhe mjeshtrit tonë. Kumtojmë se me të vërtetë duhet të jenë zhytës shpirtërorë që të mund të nxjerrin margaritarët dhe perlat që janë të fundosura, zhytura në detin e urtësisë të veprës me titull: “Methneuī” (Dyvargëshit).

Mjeshtër i nderuar, çështja jonë erdhi në sistemin e diturisë, njohurisë, urtësisë në veprën me titull: “Methneuī” (Dyvargëshit) e mistikut Meulānā. Në programet e kaluara ne kishim cekur se Meulānā ia kishte nisur nga shqisat themelin e koncepteve logjike, mendore dhe dëshmuese, shikuese. Kurse në këtë program ne erdhëm në konceptet logjike, mendore.

Poeti Meulānā pranon se ka shkallë dhe për mendjen. Ai zë fill me “‘aḳlu’l-xhuz’īn” (mendje e pjesshme), më pas ai radhit “‘aḳlu’l-me‘ashin” (mendjen fitiprurëse), “‘aḳlu’l-īmānin” (mendjen e besimit), “‘aḳlu’l-ḳudsīn” (mendjen e shenjtë) dhe më në fund “‘aḳlu’l-kul’līn” (mendjen e plotë, e përkryer, universale). Sipas kësaj kumtojmë se dhe konceptet janë të ndryshme.

Si rrjedhojë miratojmë se ne duhet dhe mund t’i kuptojmë mirë sistemin e urtësisë dhe shkallët e tij në fushën e mendjes. Kështu që shtojmë se kur thuhet mendje, ne mund ta kuptojmë se cilën mendje ka synuar Meulānā. Nëse më lejoni unë kam dëshirë t’i lexoj sërish këta dyvargësh dhe më pas të përfitojmë nga komentimi juaj.

Mendja e pjesshme nuk është një mendje që mund të nxjerrë një gjykim,

Ajo është një mendje që mund të pranojë vetëm shkencën dhe është nevojtare (e mësimit).

 

Kjo është një mendje me aftësi për mësim dhe kuptim,

Por marrësi i shpalljes e mëson atë.

Mendja e pjesshme e nxorri për keq emrin e mendjes,

Ajo e fshiu, hoqi,  shijen e kësaj bote dhe shijen e njeriut.

Pra këtu mendja e cila thotë se ka nxjerrë, përdorur për keq emrin e mendjes së pjesshme është mendja e plotë. Mjeshtër teksa po fillojmë çështjen mendoj se do të ishte më mirë që të bënit shkurtimisht përshkrimin e mendjes dhe më tej të na sqaronit shkallët e mendjes në këndvështrimin e të madhit Meulanā.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Bëj të ditur se ashtu siç prekët dhe ju kjo është plotësisht e vërtetë dhe pohoj se përshkrimi i mendjes është shumë i rëndësishëm. Sigurisht se është mëse e natyrshme se çdo gjë duhet të ketë një përshkrim dhe se çdo gjë ka përshkrimin e saj. I nderuari i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është përveç, i përjashtuar nga ky përshkrim sepse ne nuk mund ta bëjmë përshkrimin e prejardhjes, thelbit, zanafillës së Tij. Sepse dijetarët e arsyes, logjikës kanë shprehur diçka të bukur. Këta të fundit shprehin se “përshkrimi, duhet të jetë “exhlā””. Shumë mirë por çfarë do të thotë qenia “exhlā” e përshkrimit?! Kjo do të thotë se gjëja që ju përdorni për përshkrim duhet të jetë më e hapur, e qartë se gjëja që ju keni përshkruar.

Shprehemi kështu sepse nëse përshkrimi juaj është më i mbyllur, i pacaktuar, i paqartë se gjëja që keni përshkruar kjo nuk ka kuptim. Pra ai duhet të njihet të paktën sa vetvetja gjë kjo e cila është e pakuptimtë. Atëherë përmbledhim se përshkrimi juaj duhet të jetë shumë më i qartë se gjëja që keni përshkruar. Fjala “exhlā” do të thotë më e qartë. Atëherë qenia “exhlā” e përshkrimit ka kuptimin qenien shumë më të qartë se gjëja e përshkruar. Domethënë “mu‘arrifi” (përshkruesi) duhet të jetë më i qartë se gjëja e përshkruar. Kjo është një fjalë jashtëzakonisht logjike dhe e saktë. Për shembull ne nuk mund ta përshkruajmë qenien sepse nuk ka asgjë më të qartë se qenia. Në fakt nuk ka gjë tjetër përveç qenies që të mund të përshkruajmë qenien me të. Ndërsa për sa i përket mendjes...

Hirësia juaj më kërkoi që të bëja përshkrimin e mendjes. Në këtë pikë lërmëni t’iu drejtoj këtë pyetje: “Vallë a kemi një gjë që mund të përshkruajmë mendjen me të dhe një gjë më të qartë se mendja?!” Në një kohë kur çdo gjë bëhet e qartë me mendjen. Çdo gjë përshkruhet me mendjen. Shumë mirë por me çfarë mund të sqarohet vetë mendja?!

Kjo i shëmbëllen gjësë që ne kemi thënë lidhur me qenien. Disa filozofë të mëdhenj për shembull Mullah Ṣadrā e shikon diturinë si “musāuik” me qenien. Fjala “musāuik” nuk do të thotë sinonim por do të thotë “musāuik”. Ai e ka parë mendjen si “musāuik” (bashkë) me qenien. Si rrjedhojë përsërisim se ne nuk zotërojmë diçka më të qartë dhe të ndriçuar se vetë mendja me synim për të mund të përshkruar mendjen. Për këtë arsye nënvizojmë se ne nuk kemi zgjidhje tjetër përveç përshkrimit të mendjes me vetë mendjen.

Shumë mirë por a është i mundur përshkrimi i mendjes me vetë mendjen?! Në njëfarë kuptimi po. Ja pra kjo është dhe gjëja që ka shënjuar ṣūfisti Meulānā. Shumë mirë por përse është i mundur?! Ashtu siç bëmë të ditur pak më parë një gjë nuk mund të përshkruhet me vetë atë gjë. Sepse një gjë vetë, fundja është vetë ajo gjë dhe nuk na jep më tepër të dhëna. Shumë mirë por si është i mundur përshkrimi i mendjes me mendjen?! Si pasojë e shkakut që do të paraqis tani.

Shprehem kështu sepse mendja ka shkallë. Gjithashtu dhe Meulānā e shënon këtë dhe ju i lexuat pjesët e asaj poezie. Njerëzit e ditur, të mençur, të urtë dhe teologët i kanë vënë dhe atyre shkallëve emra. Disa kanë thënë tre shkallë, disa të tjerë kanë thënë katër shkallë. Krahas këtyre ka patur dhe nga ata të cilët kanë thënë se ka patur më pak ose më tepër shkallë se kaq. Kurse disa të tjerë kanë përdorur disa terma në lidhje me këto të cilat do t’i prekim më vonë.

Mirëpo gjenden përsëri shkallë mes një shkalle dhe një tjetre. Si rrjedhojë mbase në njëfarë kuptimi përkufizojmë se shkallët e mendjes janë të pafund. Duke qenë se mendja ka shkallë shtojmë se është e mundur përshkrimi i shkallëve më të ulëta me shkallët më të larta. Për shembull është i mundur përshkrimi i mendjes së pjesshme me mendjen e përgjithshme, e plotë dhe i mendjes shqisore me mendjen e shenjtë. I nderuari Meulānā këtu bën fjalë hapur dhe qartë për “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendje e pjesshme). Personalisht vetë mendja në fakt është “kul’lī” (e plotë) dhe nuk është “xhuz’ī” (të pjesshme). Shumë mirë por përse ne themi “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendje e pjesshme)?! Sepse kjo mendje përqendrohet në “xhuz’ījjātin” (pjesët, pjesëzat, të pjesshmet)?! Fjala vjen boshti i veprimtarisë së kësaj mendjeje është jetesa e mirë. Për shembull boshti i veprimtarisë së kësaj mendjeje janë çështje që kanë të bëjnë me ekonominë, politikën, shoqërinë ose fizikën. Shprehemi kështu a mund të bëhet fizikani në mungesë të mendjes?! Pa qenë mendja nuk mund të bëhet një kimist, matematikan.

Megjithatë nëse rrethi i mendjes kufizohet me një fushë të caktuar, atëherë mendja punon vetëm në atë fushë (fjala vjen vetëm në fizikë ose në matematikë). Pikërisht ashtu siç ndodh me specializimet në shkencat në këtë çast. Po, pohojmë se shfaqja veprimtari e mendjes në një rreth të caktuar mund të jetë një gjë e mirë. Në sajë të kësaj janë shënuar përparime të mëdha në shkencë në këtë çast. Ne e shohim se ç’lloj përparimesh janë shënuar në fizikë, kimi, matematikë, mjekësi dhe në fushat, shkencat e tjera në ditët e sotme. Megjithatë në ditët tona shfaqet veprimtari vetëm në një fushë dhe nuk shfaqet interes në fushat e tjera. Për shembull nëse ju i bëni një pyetje në lidhje me fizikën një ekonomisti do të vini re se mendja e tij nuk ka veprimtari në atë fushë. Ja pra kjo është mendja “xhuz’ī’ (e pjesshme).

Mirëpo mendja e cila e përdor mendjen e pjesshme dhe qëndron mbi të tëra këto është një mendje që i përfshin mbarë mendjet e tjera. Mendja nuk është gjë tjetër përveç një të vërtete të vetme. Këto që thamë janë shkallët e mendjes; nuk janë të ndara, të veçuara nga mendja. Kurse mendja që i shikon që të tëra këto nga lart është mendja e plotë.

I madhi Meulānā këtu e ka shprehur këtë si “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme) dhe “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë), ndërsa disa të urtë e kanë shprehur këtë si “fā‘il” (veprues) dhe “munfa‘il” (pësor, pësues). Gjithashtu dhe kjo është një thënie e mahnitshme. Një thënie më e mirë e përdorur në lidhje me “‘aḳlu’l-fā‘ili” (mendja vepruese) është “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese). Të urtët peripatetikë e shikojnë “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese) si mendjen e dhjetë. Ata e thonin këtë sepse kishin pohuar kozmologjinë e Ptolemeut (Baṭlejmūsit) që pranonte se kishte nëntë universe. Sigurisht se kjo është një fjali që është kuptuar se është gabim në drejtim të të dhënave të reja shkencore. Pra ashtu siç kalon në teorinë e Ptolemeut (Baṭlejmūsit) nuk ka asgjë që mund të quhet nëntë universe. Ata ishin të detyruar të thonin se ka dhjetë mendje sepse kishin pranuar se kishte nëntë universe. Sepse mendja duhet të ishte një më tepër se universi. Pra sipas tyre nëntë mendje drejtonin nëntë universe. Në shtesë një mendje më tepër drejtonte pjesën e poshtme të Hënës. Kështu që bëheshin dhjetë mendje gjithsej.

Mirëpo duke qenë se kozmologjia e Ptolemeut (Baṭlejmūsit) ka rënë në këtë çast ne nuk duhet të pranojmë një gjë të tillë si dhjetë mendje. Mendja nuk është diçka e numëruar, madje ne duhet ta shikojmë mendjen e plotë si një të tërë, emri i të cilës është “‘aḳlu’l-fe‘āli" (mendja jashtë mase vepruese). Filozofët peripatetikë me këtë kishin për synim mendjen që drejton këtë botë; por ne tanimë nuk kemi përse ta themi këtë sot.

Kjo është “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese). Pra çfarë është “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese)?! Ajo është mendja që nuk është “munfa‘il” (pësore). Pra ajo vetëm gjendet në punë, vepër dhe drejton, pra është vepruese. Kurse ne mendjevet e njerëzve i themi “‘aḳlu'l-munfa‘ili” (mendja pësore) të cilës i thuhet edhe “‘aḳlu’l-iktisābī” (mendja e përftuar). Ne mund të jemi “munfa‘ilë” (të ndikuar, pësorë) për shkak të disa ndikimeve.

Ne mund të jemi të ndikuar, pësorë me ndikimin e një emri, një ere, një forme, një ngjyre një ngjarjeje, një njeriu që kemi parë, po nuk ka asnjë dyshim në këtë. Por kjo është shqisa e “infi‘ālit” (ndikimit, pësimit). Pavarësisht kësaj shtojmë se “ḥissu’l-infi‘āli” (shqisa e ndikimit) nuk mund të jetë në mungesë të “‘aḳlu’l-infi‘ālit” (mendjes së ndikimit, pësimit). Shprehemi kështu sepse shqisa nuk mund të bëjë asgjë pa qenë mendja. Për shembull ju shikoni por është rishtas mendja ajo e cila bën dallimin mes sendeve.

Si rrjedhojë bëhet fjalë për një “infi‘ālin” (ndikimin, pësimin) tonë që buron nga jashtë i cili është pesë shqisat tona. Për shembull ne dëgjojmë, nuhasim, prekim, shikojmë dhe shijojmë. I ftohti dhe i nxehti na ndikon dhe ne bëhemi “munfa‘ilë” (të ndikuar, të pësuar). Kur ju shikoni një ngjarje shumë të dhimbshme, makabre, ju ndikoheni dhe kur shikoni një panoramë, peisazh të lumtur ju lumturoheni. Këta janë “infi‘āle” (ndikime, pësime) që burojnë nga jashtë.

Por kemi dhe një “infi‘āl” (ndikim, pësim) që vjen nga brenda, pra i cili vjen nga mendja e plotë. Mendja atje shërben si qenie dëshmi. Qenia dëshmi nuk është diçka që vjen nga jashtë, qenia dëshmi është brenda njeriut. Atëherë zbardhim se bëhet fjalë për dy lloj “infi‘ālesh” (ndikimesh, pësimesh): “Njëri është “infi‘āli” (ndikimi) i brendshëm dhe tjetri është “infi‘āli” (ndikimi) i jashtëm.

Pra përkufizojmë se “‘aḳlu’l-‘ilmī” (mendja e diturisë) në përgjithësi është “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme). Kështu që në përgjithësi citojmë se mendja e cila është për drejtimin e punërave, veprave në këtë botë është “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme). Kjo e fundit shkon dhe përtej kësaj bote. Pra ajo bën lidhjen e kësaj bote me një botë të qenies, pra ajo shikon qenien. Pra ajo e shikon mbarë qenien brenda një rendi gjithëpërfshirës. Botërat tona, jeta jonë, rruzulli ynë tokësor, galaksitë tona, universet tona janë në një kënd i botës së mbarë qenies. Kur e shikojmë me këtë këndvështrim miratojmë se ja pra kjo është “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë), e cila quhet dhe “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese).

Unë e përdor në këtë kuptim “‘aḳlu’l-fe‘ālin” (mendjen jashtë mase vepruese) dhe nuk e përdor në termin që përdorin Ibn Sīnā dhe filozofët peripatetikë. Unë e shikoj “‘aḳlu’l-fe‘ālin” (mendjen jashtë mase vepruese) si “‘aḳlu’l-kul’līn” (mendjen e plotë). Poeti Meulānā këtu përdor termat “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendje e pjesshme) dhe “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendje e plotë). Ndërsa njerëzit e urtë kanë përdorur termat “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja jashtë mase vepruese) dhe “‘aḳlu’l-munfa‘ili” (mendja pësore).

Larixhānī: Mjeshtër i nderuar, ne na tërheqin dy pika të rëndësishme vëmendjen nga ato që tha hirësia juaj: “Pika e parë është qenia e papërshkrueshme e mendjes. Unë nuk dua të hyj në një debat logjik por thënia: “Mendja është e papërshkrueshme”, në fund të fundit a nuk është përshkrimi i mendjes?! Pika e dytë dhe thënia: “Mendja shikon atë që është “xhuz’ī” (e pjesshme)” nuk mund të jetë përshkrimi i mendjes?!

Mjeshtër Dīnānī: Epo unë nuk thashë se mendja “nuk ka përshkrim”. Ajo që thashë është se meqenëse nuk kemi diçka më të hapur, të qartë se mendja, atëherë këtë të fundit mund ta përshkruajmë me shkallët e tjera të mendjes. Pra ajo vetë e përshkruan në pikëpamjen e shkallëve vetveten. Mendja është shkallë-shkallë por është një e vërtetë e vetme. Atëherë kumtojmë se si pasojë e përfshirjes së një shkalle më të lartë të atyre që janë në një shkallë më të ulët, ajo mund t’i përshkruajë ata që janë në një shkallë më të ulët. Por mendja e plotë, mendja e plotë e qenies kur do të përshkruajë vetveten tanimë ky nuk është një përshkrim konceptues.

E thënë ndryshe ashtu siç përshkruhet në atë poezi ne duhet ta përshkruajmë Diellin me Diellin. Pra shih veten, atëherë e kupton se ç’je.

Larixhānī: “Āftāb āmed, delīl-é āftāb”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu ju lumtë! “Erdhi (rrezja e) Dielli(t) si dëshmi e (qenies së rrezes së) Diellit”. Me çfarë ta përshkruaj Diellin, a ta përshkruaj me hijen atë?! Dielli mund të përshkruhet me Diellin. Kurse kur duam të përshkruajmë mendjen e plotë sërish përgjigjen e kësaj na e jep i Meulānā.

Āftab āmed, delīl-é āftāb,

Ger delīlet bājed ez vej rū metāb.

Erdhi rrezja e Diellit si dëshmi e rrezes së Diellit,

Nëse dëshmia duhet mos e kthe fytyrën nga ai.

Ja pra ky është një lloj përshkrimi. Sepse ajo e tërheq përqendrimin, vëmendjen drejt vetes. Pra vetë mendja tregon vetveten. Nga ana tjetër ky mund të quhet dhe një përshkrim logjik, racional, sepse shkalla e lartë mund të përshkruajë shkallën më të ulët.

Larixhānī: Pika e dytë është kjo. Gjëja që mistiku Meulānā ka synuar si “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendje e pjesshme) kuptohet se është mendja e qenies dëshmi ose filozofike. Sepse ai shprehet kështu në vijim:

Nëse mendja do të ishte udhërrëfyese në këtë çështje,

Fakhr-i Rāḍī do ta dinte të fshehtën e fesë.

Kumtojmë se ka gjasa që përmendja e emrit të Fakruddīn Rāḍīut këtu është si pasojë e qenies së tij, simboli i memdimit të kërkimit të dëshmisë dhe apologjetikës.

Mjeshtër Dīnānī: Gjëja që ju sapo përmendët është plotësisht e vërtetë. I nderuari Meulānā duke sjellë si shembull Fakhruddīn Rāḍīun në fakt sqaron kuptimin e vargut të parë. Ai e shikon “‘aḳlu’l- istidlālin” (mendjen e kërkimit të dëshmisë) si “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendjen e pjesshme). Shfaqja e shembullit të tij të kërkimit të dëshmisë është pikërisht Fakhruddīn Rāḍīu. Ai zotëron një botëkuptim të përcaktuar të kërkimit të dëshmisë. Ai përpara së gjithash është një apologjet esh’arit me kuptimin e plotë të fjalës. Pikë së dyti ai është njëri nga mjeshtrat e shkencës së “xhedelit” (krahasimi i mbështetur në qenien e njohur ose saktësinë, vërtetësinë e këshillimeve të pranuara nga ana e të tërëve; termi i apologjetikës, filozofisë, logjikës dhe racionales që përdoret në kuptimin e metodës së heshtjes së kundërshtarit në dialog; ose shkenca e “dialektikës” në latinisht: Media e Lirë). Pikë së treti - madje mbase mund të thuhej që në fillim - ai është dyshues (skeptik). Megjithëse nuk mund të themi në historinë mbarëbotërore por të paktën në historinë islame pohojmë me bindje të plotë se nuk është parë ndonjë mendje më dyshuese (skeptike), qortuese (kritikuese) dhe më muxhedele (dialektike) se ajo e Fakhruddīn Rāḍīut. Ai është fiks një ekzemplar (jashtëzakonisht i çuditshëm) në këtë kuptim!

Larixhānī: Por është dhe Muḥammed Gazzālī në këtë fushë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se është dhe ai, por jo aq sa Fakhruddīn Rāḍīu. Askush nuk mund t'ia kalojë këtij të fundit në çështjen e xhedelit (dialektikës) dhe krijimit të dyshimit (skepticizmit). Ai është një simbol, kjo është arsyeja se Meulana thotë të vërtetën. Ky debatues, dialogues është një mendje esh‘arite që gjendet vetëm në xhedel (dialektikë). Ashtu siç e dini xhedeli (dialektika) ka për qëllim marrjen në mënyrë të përzgjedhur nga tezat e kundërshtarit dhe dënimin, ndëshkimin e tij, si rrjedhojë zbardhim se debatuesi nuk vrapon pas zbulimit të vërtetësisë së mendjes. Dëshira e tij e vetme është ndëshkimi i palës përballë. Mbarë orvatja e debatuesit është e drejtuar ndaj ndëshkimit të palës përballë - nuk ka rëndësi nëse vërtetësia del apo nuk del në shesh. Debatuesi, dialoguesi, që në fillim pohon se ai është në vërtetësinë, ai do që pala tjetër t’i dorëzohet atij, për këtë arsye ai provon çdo mënyrë, udhë me synimin e ndëshkimit të palës përballë.

Shkenca e xhedelit (dialektikës) ka teknika. Në mesin e tyre shfrytëzohen dukuri si çuarja, zvarritja në gabim, përbaltja, përpjekja, madje dhe poezia, ironia, sarkazma, tallja. Ashtu siç e dini ka pesë teknika të kërkimit të dëshmisë. Njëra nga këto është “burhāni” (dëshmia) që “burhāni” (dëshmia) është udha e drejtë, e vërtetë. Kurse katër të tjerat janë “shi‘ri” (poezia), “khiṭābeti” (fjalimi, thirrja), “xhedeli” (dialektika) dhe “safṣaṭaja” (sarkazma therëse). Një njeri “xhādil” (debatues, dialogues, diskutues) di t’i përdorë mirë si poezinë, thirrjen edhe dialektikën, sarkazmën.

Larixhānī: Sikur poezia mori një figurë, pamje të keqe pakëz.

Mjeshtër Dīnānī: Jo, jo. Them se poezia është e rëndësishme në vendin e saj, por poezia nuk është kërkuese e dëshmisë dhe dëshmi, fakt. Unë nuk kam kurrë për qëllim qortimin e poezisë, sepse dhe unë e dua poezinë, disa herë lexoj poezi. Poezia ka një madhështi por poezia nuk është kërkuese e dëshmisë ose dëshmi, fakt. Ne nuk mund ta shpalosim dëshminë, faktin nëpërmjet poezisë. Poezia çel përpara njeriut një horizont në sigurimin e rrjedhjes së tij në botën e pafund, por rrjedhja në ëndërr, vegim është një gjë e ndryshme nga zbulimi i dëshmisë dhe të vërtetës. Përsëris se poezia ka një madhështi që i përket asaj por nuk është kurrë dëshmi, fakt.

Si rrjedhojë Meulānā teksa thotë: “Nëse mendja do të ishte udhërrëfyese në këtë çështje,

Fakhr-i Rāḍī do ta dinte të fshehtën e fesë”, do të thotë se kjo mendje është mendja e Fakhruddīn Rāḍīut dhe e të ngjashmëve me të. Kjo është “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme) dhe nuk është mendja e mbështetur në dëshminë, faktin.

Larixhānī: I nderuari Meulānā rrëfen kështu në “Defter-i Shesh” (Fletoren e Gjashtë) dhe në vende të tjera:

I Vërteti është Ai që është më afër njeriut se damari i qafës së tij.

Ti e hodhe shigjetën e mendimit larg.

O ti që hedh shigjetën në pllajë, gjahu ishte afër ti shkove larg,

Ai sullṭān tha: “Xhāhedū fīnā” (luftuan për hirin tim).

Ai nuk tha: “Xhāhedū ‘annā” (luftuan nga ne), o njeri i pavendosur.

Këtu ai përdor thëniet “fīnā” (për hirin tonë) dhe “‘annā” (nga ne). Pra ai thotë se ājeti 69 i sūres ‘Ankebūt thotë: “وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا” “Ue’l-ledhīne xhāhedū fīnā” (Dhe ata të cilët luftojnë, përpiqen për hirin tonë) dhe nuk thotë “xhāhedū ‘annā” (luftuan nga ne).

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë themi se në çdo dyvargësh të Meulānës gjenden një mori hollësish. Mistiku Meulānā është me të vërtetë mbresëlënës, jo vetëm në këndvështrimin e thellësisë së kuptimit, por dhe në pikëpamjen e hollësive të stilit të të folurit. Shikoni ju keni një hark dhe shigjetë në duart tuaja edhe gjahun tuaj e keni afër, por ju shkoni dhe e hidhni shigjetën larg. Gjëja që ju doni nuk është sorkadhja apo gjahu në luginë, por ju doni të arrini tek i Vërteti, i Cili është më afër jush se gjithçka. I Vërteti është më afër jush se sa damari i qafës suaj. Mos shko larg, kthehu në vetvete. Allāhu i Lartësuar është më afër nesh se sa damari i qafës sonë, mirëpo ne jemi larg Tij dhe duke qenë se ne jemi larg Tij, ne e hedhim shigjetën larg. Ai jo vetëm që është më afër nesh, por Ai është më afër nesh se sa damari i qafës sonë, madje Ai është më afër nesh se sa vetvetja!

Dūst nezdikter ez men bé men est,

Vīn exhebter ké men ez véj dūrem.

Çé konem bā ké tevan goft ké dūst,

Der kenār-é men u men mehxhūrem.

(Se‘dī Shīrāzī)

Miku është më afër meje se unë,

Sa çudi unë jam larg tij.

Ç’të bëj kujt mund t’i thuhet që miku?!

Qëndron pranë meje, por jam unë ai që qëndroj larg?!

Një i urtë shprehet kështu: “Allāhu është me ne, por ne nuk jemi me Të”. Kurse një i urtë tjetër shprehet si më poshtë: “Allāhu është me ne, por ne nuk jemi me vetveten”.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

 

***

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, lërmëni t’iu zbardh se i nderuari Meulānā në dyvargëshit e tij i sqaron shumë bukur dy ājetet e Ḳur’ānit Famëlartë. Unë kam dëshirë që t’i lexoj përsëri ato dyvargjet që i lexova pak më parë:

I Vërteti është Ai që është më afër njeriut se damari i qafës së tij.

Ti e hodhe shigjetën e mendimit larg.

O ti që hedh shigjetën në pllajë, gjahu ishte afër ti shkove larg,

Ai sullṭān tha: “Xhāhedū fīnā” (luftuan për hirin tim).

Ai nuk tha: “Xhāhedū ‘annā” (luftuan nga ne), o njeri i pavendosur.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni fjalëzat “fī” (në, për) dhe “‘an” (nga) janë dy lidhëza. Nëse do ta themi këtë me termin e dijetarëve të gramatikës, sintaksës sqarojmë se këto që të dyja këto janë “ḥarfu’l- xherri”. Për sa i përket thënieve “xhāhedū fīnā” (luftuan për hirin tim) dhe “xhāhedū ‘annā” (luftuan nga ne). Këtu fjala “xhehd” do të thotë luftim, mundim, përpjekje. Pra luftimi, mundimi, me sa fuqi që ke, pra me mish e me shpirt. “Xhehdu fīhī” (luftimi në Të), ka kuptimin luftimin në udhën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Pra nëse ai luftim, mundim, përpjekje bëhet në udhën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, atëherë ky mund t’iu çojë tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Kurse lidhëza “‘anhu” (nga Ai) është “‘irāḍ” pra largim, shmangie.

Pra nëse lufton, mundohesh në kundërshtim me udhën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, atëherë sa më shumë shkon aq më shumë largohesh. Gjithashtu nëse lufton, mundohesh në udhën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, atëherë do të afrohesh një çast më shumë dhe ky afrim, afrimitet nuk ka fund.

Bëni kujdes, ju jeni ballë përballë me dy udhë të pafund. Njëra është “fīhī” (në të) dhe tjetra është “‘anhu” (nga ai). Ja pra duhet të gjeni atë fihin në të. Ja pra ne duhet ta gjejmë pikërisht se ku është ai “fīhī” (në të); pra ne duhet të gjejmë se ku është udha e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, të hedhim hapa dhe të përparojmë atje. E kundërta e kësaj nëse hidhen hapa në udhën e “‘anhu” (nga ai), themi se ajo udhë të largon nga Allāhu; ajo udhë është udha e shejṭānit të mallkuar. Këtu nuk gjendet e udha e mesme e të dyjave. Ose do të ndjekësh udhën e të Vërtetit ose do të ndjekësh udhën e shejṭānit.

Larixhānī: Mjeshtër, pasi filozofi Meulānā e sqaron dhe qorton “‘aḳlu’l-xhuz’īn” (mendjen e pjesshme) ai arrin tek kjo pikë:

Këmba e kërkuesve të dëshmisë është nga dërrasa,

Kurse këmba e dërrasës është jashtë mase e paqëndrueshme.

Në këtë gjendje të vjen ndërmend kjo pyetje: “Nëse ajo “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë) vjen në anën e atij kërkuesit dëshmisë, këmba e të cilit është nga dërrasa, pra nëse ajo shkon në anën e ekonomisë ajo bëhet mendja e ekonomisë, nëse ajo shkon në anën e fizikës ajo bëhet mendja e fizikës. Atëherë pyesim se çfarë do të bëjmë në këtë gjendje?! Cila është metodologjia e “‘aḳlu’l-kul’līt” (mendjes së plotë)?! Sipas cilave rregulla duhet ta njohim atë?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se kjo është një pyetje shumë e rëndë dhe e thellë. I urti Meulānā këtu ka përdorur një hollësi të çuditshme ashtu siç e ka përdorur kudo. Bëjmë të ditur se synimi i tij me kërkuesin e dëshmisë këtu është kërkuesi i dëshmisë i mbështetur në “xhedelin” (dialektikën), ashtu siç kam bërë të qartë dhe më parë. Kështu që kjo është arsyeja se ai ka përdorur emrin e Fakhr-i Rāḍīut. Megjithatë shikoni hollësinë e Meulānës! Krahas kësaj ai thotë: “Ne kemi nevojë dhe për mendjen e kërkimit të dëshmisë”. Mendja e kërkimit të dëshmisë nuk është e mjaftueshme, mirëpo nevoja jonë për mendjen e kërkimit të dëshmisë nuk ka mbaruar ende.

Shumë mirë por përse?! Sepse vetë kjo poezi është një kërkim dëshmie. Ai bën një krahasim. Shikoni, në shkencën e logjikës është një “kubrā” (më e madhe), një “ṣugrā” (më e vogël) dhe një “netīxhe” (përfundim, pasojë). “Kubrā” (më e madhja) është gjithmonë gjithëpërfshirëse, e plotë, universale, “ṣugrā” ndonjëherë mund të jetë gjithëpërfshirëse dhe ndonjëherë mund të jetë njëjësuese, e veçantë, por “kubrā” (më e madhja) është gjithmonë gjithëpërfshirëse, e plotë.

Unë dua që tani poezinë e Meulānës tani t’ua derdh në kallëpin e logjikës. Këtu është krijuar një krahasim, madje një krahasim logjik me kuptimin e plotë të fjalës. Shikoni këtu “ṣugrāja” (më e vogla) e çështjes është thënia: “Kurse këmba e dërrasës së kërkuesit të dëshmisë është jashtë mase e paqëndrueshme”. Ndërsa thënia: “Këmba e dërrasës është jashtë mase e paqëndrueshme” është “kubrāja” (më e madhja). “Ṣugrāja” (më e vogla) e çështjes nuk ka përse të jetë gjithëpërfshirëse. Për këtë arsye këmba e disa kërkuesve të dëshmisë mund të mos jetë dërrasë. Por nuk ka asgjë të keqe edhe sikur “ṣugrāja” (më e vogla) e çështjes të jetë gjithëpërfshirëse. Qenia këmbë dërrasë e çdo kërkuesi dëshmie këtu është dhënë në mënyrë gjithëpërfshirëse. Këmba e cila është dërrasë, nuk është e shëndetshme, e sigurtë, ajo nuk ka vendmbërritje. Në këtë rast thënia: “Këmba e dërrasës nuk është e shëndetshme, e sigurtë” është pasoja, përfundimi i kësaj.

Ja pra kjo është një “ṣugrā” (më e vogël) “kubrā” (më e madhe) dhe ashtu siç shihet Meulānā e kundërshton kërkimin e dëshmisë me kërkim dëshmie. Me fjalë të tjera ai lufton me kërkimin e dëshmisë me ndihmën e kërkimit të dëshmisë. Për këtë i madhi Aristoteli kishte shprehur kështu para dymijëepesëqind viteve: “Ata të cilët do të luftojnë me filozofinë duhet të luftojnë me armën e filozofisë”. Kështu që filozofia nuk mund të kundërshtohet me asgjë tjetër përveç filozofisë. Ju nuk mund ta kundërshtoni filozofinë duke përdorur diturinë, shkencën, apologjetikën, ḥadīthët, rrëfimet, tregimet e përcjellura. Nëse doni ta kundërshtoni filozofinë atëherë këtë duhet ta bëni me filozofi. Gjithashtu nëse doni të kundërshtoni kërkimin e dëshmisë edhe këtë duhet ta bëni me kërkimin e dëshmisë.

Ja pra kjo është hollësia e parë e Meulānës. Kurse hollësia e dytë e tij është shpalosja e kësaj dukurie si do që të jetë: “Mendja (qoftë xhedelī (dialektike, dialoguese) qoftë burhānī (dëshmuese, faktuese) ajo është shuhūdī (dëshmuese, shikuese) në të njëjtën masë që është istidlālī (kërkuese e dëshmisë”.

Mendja ndonjëherë arrin në një etapë të tillë që ashtu siç thotë Platoni tanimë atje është shuhūdī (dëshmia, shikimi). Por çfarë synojmë kur themi shuhūd (dëshmi, shikim)?! Pra ju arrini në përfundim në mungesë të pararojave. Disa njerëz e keqkuptojnë shuhūdīn (dëshminë, shikimin) dhe e pandehin shikimin në mënyrë shqisore. Filozofi i madh Ibn Sīnā e përshkruan si më poshtë: “Kandili që nuk ka nevojë për vaj”. Pra ajo është një llambë e tij, lënda e gazit të të cilës nuk i mbaron kurrë ose është gjithmonë e pranishme.

Ju shkoni me disa pararoja pra me “ṣugrānë” (më të voglën) dhe “kubrānë” (më të madhen) në përfundim. Ndonjëherë mendja, truri bëhet aq e gatshme, vetja bëhet aq e ndriçuar, sa ajo arrin drejtpërdrejtë në përfundim. Ja pra ky është shuhūdī (dëshmia, shikimi), pra shkuarja drejtpërdrejtë në përfundim. I madhi Ibn Sīnā këtë e ka emërtuar si “ḥadthu’l-ḳudsī” (ngjarja e shenjtë).

Meulānā do të bëjë të ditur se ju zotëroni mjaftueshmërinë logjike, mendore, racionale dhe vetore të cilat do t’iu çojnë në përfundim dhe pa qenë pararojat. Njerëz të tillë janë enbijjātë (lajmëtarët), eulijjātë (kujdestarët) dhe “insānu’l-kāmili” (njeriu i përkryer, i plotë). I urti Meulānā në këta dyvargësh bën kërkimin e dëshmisë hem që të hedhë poshtë kërkimin e dëshmisë dhe hem bën të qartë se ne zotërojmë një mendje, që mund të na çojë në përfundim dhe pa qenë pararojat.

Pohojmë se çështja e mendjes hem është lëvduar dhe hem është poshtëruar relativisht në shumë vende në veprat e Meulānës. Mendja e poshtëruar është “‘aḳlu’l-xhādile” (dialoguese, diskutuese), ndërsa mendja e lëvduar është “‘aḳlu’l-burhānī” (mendja dëshmuese, faktuese). Unë e kam lexuar me dhjetra herë këtë poezi të Meulānës në këtë program:

Ez jek endishe ké ājed der derūn,

Sed xhehān gerded bé jesh dem sernégūn.

Me një mendim që vjen në zemrën e njeriut,

Njëqind botëra rrëzohen kokëposhtë në një çast.

 

Meulānā i kushton tej mase rëndësi mendimit. Ai thotë se “Një mendim ndryshon botën”. Meulānā nuk është kurrë kundër mendimit të mbështetur në dëshmi.

Larixhānī: Ndërsa në një dyvargësh ai rrëfen si vijon:

Kjo botë është e përbërë nga një mendim i mendjes së plotë,

Mendja i shëmbëllen padishahut, kurse pamjet të dërguarve.

Mjeshtër Dīnānī: Po, përsëris se një njeri i cili i jep kaq shumë vlerë mendjes, sigurisht se nuk është kurrë kundër mendjes. Ashtu siç kam paraqitur pak më parë “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme) është poshtëruar nga ana e Meulānës si pasojë e fiksimit, nguljes së saj në një fushë të caktuar dhe të pamundësisë së daljes së saj nga ajo fushë.

Larixhānī: Po, duke përdorur këtu thënien e hirësisë suaj mendja zotëron aftësinë e dëshmisë, shikimit dhe ajo mund ta përftojë drejtpërdrejtë të vërtetën. Meulānā e shpreh këtë me emrin: “‘aḳlu’l-īmāni” (mendja e besimit). Ai thotë se mendja, në rast se mendja është besimtare, atëherë ajo do të bëhet mjeti më i mirë për të gjetur të vërtetat dhe përshkruan kështu:

Mendja besimtare është si një gjykatës i drejtë,

Ajo është sundimtarja dhe rojtarja e qytetit të zemrës.

Mendja e saj është e zgjuar si macja,

Vjedhësi, mbetet i shtangur në vrimë si miu.

Më tej ai shton se ajo nuk duhet të jetë një besim i imituar dhe se mendja duhet të jetë besimtare:

Bëjeni zakon shikimin pa iu bindur imitimit,

Mendo dhe për mendjen tënde.

Mjeshtër Dīnānī: Mrekullia vetë, shikoni ja pra kjo është e tërë çështja. Ashtu siçMendja “‘Aḳlu’l-īmāni” (mendja besimtare) për të cilën ai ka bërë fjalë dhe që ju e shprehët shumë bukur nuk është besimi i imituar. Ky nuk është besimi i përbërë nga pohimet, pranimet dogmatike të cilat njeriu i ka dëgjuar nga i ati dhe ëma dhe i ka pranuar pa hetuar dhe hulumtuar. Mendja nuk duhet të jetë vegimtare por besimtare.

Nëse tregoheni të kujdesshëm ai e pranon mendjen si sullṭānen e zemrës. Tani në poezitë që sapo lexuat ai e cilëson mendjen si sullṭānen e zemrës. Shumë mirë, por ç’do të thotë si sullṭānja e zemrës?! Tanimë në vendin që është nën sundimin e saj, nuk mund të hyjnë çështje të vockla dhe pakuptim si ëndrra, vegimi, cytja, nxitja, pëshpëritja. Në atë vend nuk mund të hyjnë gjëra djallëzore si gabimi, krimi, mëkati, sulmi, etj. Sepse tanimë në zemër është sallṭanati (mbretëria, sundimi) i mendjes.

Shkurt nëse zemra e njeriut është në dorën e mendjes, tanimë dukuritë dhe ndjenjat negative si ëndrrat, vegimet, mëkatet, nxitjet, djallëzitë dhe poshtërsitë futen dhe fshihen në një vrimë pikërisht si miu. Meulānā këtu ka bërë një shëmbëllim tejet të çuditshëm, interesant. Një mace e shkathët, e shpejtë dhe e mençur pret në grackë ndërsa minjtë fshihen në vrimat e tyre. Ja pra ky është sundimi absolut i mendjes në zemër dhe ja pra kjo është pikërisht mendja që i beson Allāhut.

Besimi i këtushëm nuk është një besim i imituar, nuk është dogmatik. Ja pra ky është shuhūdī (dëshmia, shikimi) për të cilën flet hirësia juaj. Këtu nuk ka më nevojë për kërkimin e dëshmisë, për “kubrānë” (më të madhen) dhe “ṣugrānë” (më të voglën). Që të tërë minjtë janë arratisur dhe fshehur në vrimat e tyre dhe mendja ka sunduar shtetin, vendin e zemrës. Këtu mendja dhe dashuria janë në harmoni, përputhje me njëra-tjetrën. Sepse zemra në të njëjtën kohë është dhe qendra e dashurisë.

Larixhānī: Gjithashtu mendja është një sunduese e drejtë. Për më tepër ai rrëfen kështu:

Blerësi i diturisë së vërtetimit është i Vërteti,

Tregtia e tij është gjithmonë e gjallë dhe fitimprurëse.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë bukur, pra ai thotë lëre imitimin. I kundërti i imitimit është vërtetimi. Veshi nuk duhet të dëgjojë atë që thotë secili. Ne nuk duhet të pranojmë gjithçka që dëgjojmë nga fjalët, thëniet e njerëzve. Ne duhet të jemi njerëz të vërtetimit.

Larixhānī: Blerësi i diturisë së vërtetimit është i Vërteti.

Mjeshtër Dīnānī: Allāhu i Lartësuar ble vërtetimin sepse është “Ḥaḳḳ” (i Vërteti). Vini re fjalët “taḥḳīḳ” (vërtetim) dhe “ḥaḳḳ” (i vërtetë) vijnë nga rrënja e njëjtë. Fjala “taḥḳīḳ” (vërtetim) vjen nga fjala “ḥaḳḳ” (i vërtetë). Kjo është arsyeja se blerësi i vërtetimit është i Vërteti. Kjo është një thënie madhështore, si në pikëpamjen e letërsisë ashtu dhe në pikëpamjen e kuptimit është një thënie e mahnitshme.

Larixhānī: Tekefundit muḥaḳḳiḳu (vërtetuesi) do të thotë ai që rend pas ḥaḳḳut (të vërtetës). Mjeshtër çështja erdhi në një pikë shumë të bukur: “Lidhja mes mendjes dhe zemrës. Një zemër e pastër, pra i dashuruari kërkon sundimin e mendjes”.

Po ndjekës të nderuar, deri më tani u njohëm me konceptin e “‘aḳlu’l-xhuz’īt” (mendjes së pjesshme) ose “‘aḳlu’l-istidlālī” (mendjen e kërkimit të dëshmisë) dhe me kuptimin e konceptit të mendjes. Mendja ka aftësinë e pranimit të drejtpërdrejtë të të vërtetave. Mirëpo kjo mendje ka si kusht moszotërimin e një besimi të imituar por zotërimin e besimit të vërtetë...

Larixhānī: Po ndjekës të nderuar. Shumë bukur mjeshtër. Ky ishte një fjalim shumë i bukur. Ne kemi dhe shumë pyetje të tjera por për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi, kështu që ato do t’i lëmë në programin vijues. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak