‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse) është ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) që drejton universin. Edhe mendja e insānu’l-kāmilit (njeriut të përkryer, plotë) është një mendje që bashkëpunon dhe është në përputhje të plotë me atë mendje.

‘Aḳlu’l-Kul’li (Mendja E Plotë), ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse), Ose Dituria Mendore Sipas Fārābīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Kjo çështje ishte cilat janë udhët e përftimit të diturisë në aspektin e këtij filozofi të madh.

Mjeshtër i nderuar, në programin tonë të kaluar ne bëmë fjalë se çfarë është dituria shqisore sipas Fārābīut. Kurse në mësimin e kësaj mbrëmjeje, nëse do Allāhu i Lartësuar, ne do të cekim se çfarë është dituria mendore.

Lejomëni t’iu rikujtojmë se është e pranishme një dorëshkrim i vogël i tij me titullin: “Risāletu’l-Me‘āni’l-‘Aḳli” (Dorëshkrimi i Kuptimeve të Mendjes). Ajo që unë kam parë këtu; ishte se klasifikimi i tij lidhur me mendjen, ishte i ndryshëm nga klasifikimi i të urtëve të tjerë. Ai këtu ka përcaktuar se gjenden gjashtë lloj mendjesh. Lejomëni të bëj të ditur emrat e këtyre gjashtë lloj mendjesh:

“Ai mendjen e parë e citon si ‘aḳlu’l-‘āmmi (mendja e përgjithshme). Kjo mendje kërkon virtytin dhe asgjëson ligësinë. Kurse mendja e dytë është ‘aḳlu’l-kelāmi (mendja folëse) dhe kjo mendje identifikon, përcakton nëse punët, veprat janë të mira ose të liga. Mendja e tretë është ‘aḳlu’l-fiṭrī (mendja natyrale) dhe kjo mendje përfton diturinë e gjërave jaḳīni (të prera, qarta) dhe bedīhi (të qarta) në mangësi të një proçesi, pune mendimi. Mendja e katërt është mendja empirike dhe kjo mendje shtihet në dorë nga shumica e numrit të eksperimenteve, provave. Mendja e pestë është ‘aḳlu’n-naḍḥāri (mendja teorike). Fārābīu e ka përmendur në shumë vende këtë llok mendjeje dhe e ka zgjeruar mjaft përfshirjen, shtrirjen e saj. Krahas kësaj në veprën e tij me titull: “‘Ujūnu’l-Methāili” (Burimet e Çështjeve) ai e ka zënë mendjen teorike në gojë si “‘aḳlu’l-‘ilmi” (mendja e diturisë). Arsyen e këtij emërtimi do ta ilustroj gjatë rrjedhës së çështjes sonë. Ndërsa mendja e fundit është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). Ai këtë të fundit nuk e shikon si një pjesë të mendjes së njeriut, por kumton se kjo mendje zë në Universin mbi Hënën vend.

Hëna ka Gjashtë Universe: “Pjesa nga Toka në Hënë. Pjesa që nuk është e përkryer është kalimtare, e përkohshme dhe ku ndodh çdo lloj ndryshimi”. Universi Mbi Hënë: “Pjesa që është përtej rruzullit hënor. Kjo pjesë është bërëse, autoritare, e qëndrueshme deri në pafundësi, nuk ndryshon dhe nuk prishet”. (Media e Lirë)

Ashtu siç e dini, kujtoni tanimë Fārābīu ka një personalitet me shumë drejtime. Ai ishte mjaft autoritar, prestigjioz në fusha si filozofi, logjikë, mjekësi dhe teologji. Gjithashtu ishte dhe njëri nga emrat më të spikatur në letërsi...

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, se me të vërtetë ky klasifikim i filozofit Ebū Naṣr Fārābīu në lidhje me mendjen është pakëz më ndryshe se klasifikimi që kanë bërë të urtët e tjerë muslimanë. Një mori të urtësh muslimanësh duke filluar që nga Ibn Sīnā, nga Mullah Ṣadrā, madje deri tek ‘Al’lāme Ṭabāṭābāiu - në një epokë më të afërt - kanë bërë fjalë se ka katër lloj mendjesh në klasifikimin që kanë bërë mbi mendjen: “‘Aḳlun bi’l-ḳuūe (mendja de jure) që është mendja ‘aḳlu’l-hejūlāī (mendja e qelizës së parë), ‘aḳlu bi’l-fi‘li (mendja de facto), ‘aḳlun bi’l-meleke (mendja e aftësisë) dhe ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme, shfrytëzuar). Unë do t’i sqaroj të tëra këto. Ky është një klasifikim që ka fituar, marrë përhapje që nga Ibn Sīnā dhe i cili pranohet dhe në ditët e sotme. Mirëpo ashtu siç bëtë të qartë dhe ju, Fārābīu i kishte ndarë në gjashtë pjesë këto mendje. Për shembull, ai ka parashikuar një pjesë me emrin ‘aḳlu’l-‘āmmi (mendja e përgjithshme) dhe ka shtuar se kjo është për asgjësimin e ligësisë dhe përftimin e mirësisë. Ne e dimë se rrafshi mendor sado i ulët të jetë, në përgjithësi mundohet që të asgjësojë ligësinë në njëfarë mënyre nga vetja të qenies. Çdo qenie arratiset, largohet nga ligësia dhe drejtohet në mirësi.

Lārīxhānī: Kjo mund të jetë e vlefshme dhe për gjallesat, kafshët.

Mjeshtër Dīnānī: Ne mund ta emërtojmë si “mendje” këtë. Kjo mund të jetë dhe diçka që përfshin dhe instinktin brenda saj. Për shembull dhe gjallesa, kafsha arratiset, largohet nga diçka që e shikon si të keqe për veten, e mbron veten ndaj saj dhe drejtohet ndaj diçkaje që nuk do të jetë e keqe për të. Nëse do ta shohim në këtë aspekt, atëherë kjo mendje do të jetë në përputhje me instinktet. Sigurisht se ai e ka hetuar në një mënyrë mjaft të gjërë këtë çështje. Krahas kësaj lajmërojmë se klasifikimi i saktë është klasifikimi i atyre të urtëve të cilët erdhën pas Fārābīut dhe para së gjithash ndanë mendjen në dy pjesë, në ‘aḳlu’n-naḍḥāri (mendja teorike) dhe ‘aḳlu’l-‘ameli (mendja praktike). Pas kësaj ata këto degë i ndanë si më poshtë, ‘aḳlun bi’l-ḳuūe (mendja de jure) që është mendja ‘aḳlu’l-hejūlāī (mendja e qelizës së parë), ‘aḳlu bi’l-fi‘li (mendja de facto), ‘aḳlun bi’l-meleke (mendja e aftësisë) dhe ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme, shfrytëzuar). Ky është një grupim më i saktë dhe i ndrequr.

Në shtesë Fārābīu e ka pranuar ‘aḳlu’l-mustefādin (mendjen e dobishme, shfrytëzuar), si një mendje të ndarë, veçuar nga të tjerat. Në të vërtetë ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme, shfrytëzuar) nuk është jashtë njeriut. Ajo është ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) e cila drejton botën. Mendja që drejton botën nuk është e ndarë nga mendja e njeriut që ka arritur, mbërritur në këtë etapë, fazë. Mendja e insānu’l-kāmilit (njeriut të përkryer) dhe mendjet e njerëzve të tjerë kanë marrë një pjesë nga ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme, shfrytëzuar). Domethënë qenia e njeriut i mençur, zot i mendjes është si pasojë e ittiṣālit (bashkimit, ngjitjes) të tij me ‘aḳlu’l-mustefādin (mendjen e dobishme, shfrytëzuar). Këtë mund ta shprehim me një thënie më të hapur, qartë: “Mendja nuk është më tepër se një dhe ajo është vetëm ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë). Por dobia dhe pjesa që njerëzit marrin nga kjo mendje nuk është e njëjtë me njëra-tjetrën. Secili e ka marrë dobinë dhe pjesën e tij nga ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) deri në një shkallë të caktuar.

Ky klasifikim bëhet pikërisht këtu pjesë e çështjes dhe ne zëmë të pyesim fill se në çfarë mase çdo njeri ka marrë pjesën e tij nga ai ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë). Nëse i ndreq fjalët që thashë në këtë mënyrë do t’i kem thënë më drejtë, saktë ato. Nuk është se janë krijuar disa mendje në të vërtetë. ‘Aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) është ‘aḳlu’l-uaḥdānī (mendja e njëjësit, vetme). Kjo është mendja me të cilën drejtohet, udhëhiqet universi. Vallë a drejtohet ky univers mbi mendjen apo mbi mungesën e mendjes?! Mbarë qenia drejtohet mbi mendjen dhe kjo e fundit është vetëm një. Ndarja e Fārābīut të mendjes në gjashtë pjesë, kurse ndarja e filozofëve të tjerë të mendjes në katër pjesë, vjen si pasojë e pjesës në lidhjen e tyre që kanë me ‘aḳlu’l-kul’lin (mendjen e plotë). Ai që i afrohet, avitet më tepër ‘aḳlu’l-kul’lit (mendjes së plotë), mendja e tij është më kāmil (e plotë). Sidoqoftë ai ka shpalosur një klasifikim shumë interesant dhe thëniet e tij për sa u përkasin këtyre mendjeve janë jashtëzakonisht të shquara, tërheqëse. Perceptimi është puna e mendjes.

Nuk ka asnjë dyshim se ne e pranojmë si mudrik (perceptues, shqisues) shqisën. Ibn Sīnā dhe të tërë të urtët e tjerë kanë shprehur se shqisa është perceptuese, shqisuese. Megjithatë përderisa perceptimi shqisor nuk ka ka, merr mbështetjen e mendjes pas tij, ai nuk mund të bëjë asgjë. Pra është mëse e vërtetë se unë shikoj, dëgjoj, nuhas, prek, shijoj. Mirëpo dhënia kuptim e këtyre maḥsūsāteve (gjërave të shqisuara) dhe ndarja e tyre nga maḥsūsātet (gjërat e shqisuara) të tjera është një gjë që mund të ndodhë me ndihmën e mendjes. Nëse njeriu i ditëve tona do të mendojë në një mënyrë të kujdesshme, vëmendshme mbi këto gjëra që Fārābīu i ka thënë njëmijë vite përpara, ai do të kuptojë, shikojë se këto gjëra janë në një përmbajtje që u bën dhe të sotmes thirrje. Formulojmë kështu sepse kanë ndodhur përparime çuditëse dhe zhvillime habitëse në botën e ditëve të sotme. Ju mund të dëshmoni se sa ka përparuar shkenca që nga fillimi i saj deri tani, në këtë shekullin e njëzetënjëtë ku jetojmë.

Njëri nga ndikimet më të vockla të shkencës është përparimi i saj në fushën teknike. Pa shikoni se sa ka përparuar teknologjia; duke filluar që nga udhëtimet hapësinore që njerëzit bëjnë në planete, yje, aeroplanët, avionët, dronët, helikopterët, zhvillimet astronomike, satelitët dhe stacionet hapësinore në orbitë, komunikimi botëror i krijuar, ndërtuar me anë të internetit, etj., që të tërë këto janë përfundimet e shkencës. Rishtas në emër të shkencës janë hedhur nënshkrime mjaft mahnitëse ndaj zhvillimeve në fushën e mjekësisë, në shkencat e tjera, në fizikën e quantit (kuantit) dhe në një sërë fushash të rëndësishme të tjera dhe këto zhvillime janë realitete, vërtetësi që nuk mund të mohohen për ata njerëz të cilët dinë të shohin me një gjykim të shëndoshë. Që të tëra këto janë shkencë empirike dhe Fārābī ka bërë me shenjë tek to. E thënë ndryshe njerëzit kanë përparuar aq sa kanë mundur në prijësinë, udhëheqjen e eksperimentit, mendjes dhe shkencës dhe kanë zbuluar të fshehtat e universit.

Këto zbulime po bëhen dhe më të shpejta nga dita në dita. Ne madje as mund ta dimë se cilat përparime, zhvillime do të shënohen një vit më pas, madje dhe parashikimi i kësaj është mjaft i vështirë. Ja pra pikërisht në këtë vend, në mendjen tonë lind, shfaqet një pyetje e tillë: “Pavarësisht tërësisë së këtyre përparimeve empirike dhe mendore mbresëlënëse të shënuara, vallë sa ka mundur biri i njeriut të arrijë në tekāmul (evolucion, përkryerje)?!” Mbase si një përgjigje ndaj pyetjes së lartcituar, do të thuhet se njeriu ka mundur të zhvillohet aq shumë (!) sa ai do të mund të thotë fjalën e parë në asgjësimin, shkatërrimin e botës dhe njerëzimit. Vallë në cilat nivele ka arritur fuqia e njeriut të ditëve tona, bashkë me mbarë fuqitë shkatërruese që ai zotëron (si bombat atomike, bërthamore, elektromagnetike, kimike, lëndët helmuese luftarake, si dhe larmia e armëve të tjera, etj.). Vallë çfarë mund të bëjë njeriu i kësaj epoke në një orë të vetme?! Ai mund të vrasë miliarda njerëz. Madje ai mund të shkatërrojë dhe rruzullin tokësor dhe ta zvarrisë në kaos, shkatërrime, trazira atë.

Lārīxhānī: Në librin e një mendimtari të njohur, kisha lexuar se njeriu mund të nxjerrë nga orbita tyre shtatëdhjetë planetë (që janë në të njëjtën përmasë me botën).

Mjeshtër Dīnānī: Kjo gjendje, na e shtrin, vë fuqinë shkatërruese teknologjike të njeriut të ditëve tona përpara syve në këtë etapë të shkencës. Dikur njerëzit nuk mund ta bënin këtë... Ata kishin vetëm sëpata, shpata dhe thika. Madje dhe sikur të donin vallë sa njerëz mund të vrisnin, ose sa shtete, vende mund të fshinin nga harta?! Krahas kësaj fuqia shkatërruese e njeriut të sotëm është rritur ndjeshëm në krahasim me të kaluarën. Ja pra pikërisht në këtë pikë pyetja që dua të bëj është kjo: “Shumë mirë, por sa është fuqia përmirësuese e njeriut përballë të tëra këtyre?! Sa mund ta përmirësojë ai njerëzimin?!”

Lārīxhānī: Nëse do ta bëjë, ai ka aftësinë, zotësinë e duhur për ta bërë këtë.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, por a e ka bërë ai diçka të tillë?! Jo. Kjo do të thotë se ai nuk ka një aftësi, zotësi për të mund ta bërë këtë; nëse do të kishte, do ta bënte. Vallë a ka mundur njeriu të përmirësojë nga ana shpirtërore njerëzimin?! Le të themi se ka mundur ta përmirësojë. Më e tepërta që ai mund të bëjë, mund të jetë sigurimi i pijes, ushqimit dhe veshmbathjes për dikë. Kurse ky është thjesht dhe vetëm një përmirësim në shkallën kafshërore. Po për sa i përket përmirësimit njerëzor, pra arritjen e ḳuūātit (mundësive, potencialeve) njerëzore dhe shpirtërore në fi‘ilijjet (dinamikë, praktikë)?! Shumë mirë, po ai te‘ālī (lartësim) që iu është dhuruar njeriut si vedia (dhuratë hyjnore), vallë sa mute‘ālī (të lartësuar, përtejmë)  ka mundur ta bëjë njeriun?! A mundi ta përmirësonte atë?! Jo! Ose më saktë, pohojmë se njeriu nuk ka as aftësi, zotësi të mjaftueshme për ta bërë këtë. Vallë a është njeriu i sotëm, më i moralshëm se njeriu që ka jetuar njëmijë vite më përpara në këndvështrimin e moralit?! Të them të drejtën nuk më vjen ta besoj këtë gjë aspak.

Lārīxhānī: Plotësisht e kundërta njeriu i sotëm është brenda një krize dhe rënie morale dhe shpirtërore.

Mjeshtër Dīnānī: Nëpërmjet armëve atomike, bërthamore, biologjike, helmuese, kimike dhe me kushedi se sa armë të tjera, të cilave nuk ua dimë as emrat... Këto janë armë që mund ta shfarosin njerëzimin nga rrënja. Vallë cila është më e tepërt, fuqia shfarosëse e këtyre armëve apo fuqia e disa fjalëve të cilat mund ta përmirësojnë njeriun, krahas fuqisë shkatërruese së tyre?! Por sikur të jetë qoftë një fjali e vetme...

Lārīxhānī: Po, por nga goja e kujt do të mund të dalë një fjali e tillë?! (Njeriu di vetëm të shkatërrojë).

Mjeshtër Dīnānī: Në një kohë kur arma është më shkatërruese dhe mund ta shfarosë tërësisht njeriun... Sigurisht se këtu nuk ka nevojë të themi se sa i madh është shkatërrimi i këtyre armëve dhe se nuk mund të krahasohet me rrënimin, shkatërrimin e një fjale... Sa është përmirësimi i këtyre armëve?! Pavarësisht të tërë fuqive të tyre, natyrshëm lind pyetja: “Vallë a kanë përmirësuar dikë këto armë?!” Ndërkohë ndonjëherë një fjali, madje një fjalë e vetme mund ta përmirësojë njeriun.

Lārīxhānī: Po, madje mbarë shoqërinë.

Mjeshtër Dīnānī: Vallë cila është përkryerja, zotërimi i një fuqie shkatërruese, apo zotërimi i një fuqie përmirësuese?! Gjëja që përmirëson njeriun është përkryerja.

Atëherë le të hedhim një sy se çfarë është mendja në shoqërimin e këtij klasifikimi të bërë nga i urti ynë i njohur Fārābīu: “Unë dua të them diçka rreth mendjes, shqisës dhe perceptimeve tona të tjera: “Njeriu ka një sy derūnī (të brendshëm), i cili shikon vërtetësinë dhe universin. Vallë sa mund ta shikojë syri ḍḥāhirī (i jashtëm, syri i kokës) këtë?!” Në një mënyrë të kufizuar... Sado të shikojë le të shikojë, sërish ato që do të mund të shikojë janë të kufizuara. Megjithatë koncepti bāṭinī (i brendshëm) dhe syri derūnī (të brendshëm) është syri që shikon qenien, trupin. Shikoni syri ḍḥāhirī (i jashtëm) shikon qeniet. Çfarë shikoni ju, qenien apo të pranishmen?! Ne shikojmë të pranishmen. Por me cilin sy e shikoni qenien?!

Lārīxhānī: Me syrin që shikon Xhānin (Shpirtin)...

Për të të mund të parë më duhet syri i Xhānit (Shpirtit),

Syri im që shikon këtë botë nuk e ka këtë meritë.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra unë e emërtoj si “‘aḳl” (mendje), atë syrin që shikon Xhānin (Shpirtin). Ai sy që shikon Xhānin (Shpirtin), e di, njeh ūxhūdin (qenien). Kurse syri ḍḥāhirī (i jashtëm) di vetëm meuxhūdin (të pranishmen). Unë kam jashtë mase respekt për shkencën “me kusht që ta ketë mendjen në vend” dhe për këtë përparimin marramendës së saj dhe sepse është një burim krenarie, mburrje për njerëzimin. Megjithatë krahas kësaj, nuk mund të lë pa përmendur se shkenca dhe të tëra imtësitë shkencore dhe teknologjike së bashku me të, i shohin çështjet me një “shikim, sy kali” (këndvështrim të ngushtë). Çfarë do të thotë kjo?! Kjo do të thotë se fushëpamja e saj është e kufizuar, e shkurtuar. Nëse ajo sheh nga një perspektivë e tillë, atëherë ajo nuk shikon asgjë ashtu siç duhet duhet të shikojë. Ky shikimi i kalit nuk ndryshon as sikur të jetë dylbi, lupë, mikroskop, syze, ose teleskop. Shikimi i shkencës është i veçantë. Shumë mirë, por si është shikimi i syrit bāṭin (të brendshëm?!)

Lārīxhānī: Ai ka një “xhem‘u’l-xhāmi‘i” (bashkim bashkuesi).

Mjeshtër Dīnānī: Ai nuk sheh nga një kornizë e ngushtë; sepse shikon vetë qenien. Ai është mbi mbarë largësitë e mendimit, shikimit dhe e di qenien e tij. Vallë a përftohet te‘ālī (lartësimi, përtejshmëria) i njeriut me pamjen nga një pikëpamje e ngushtë, apo me syrin bāttin (të brendshëm) që shikon Xhānin (Shpirtin)?! Vallë a duhet të njohim qenien, apo atë që ka ndodhur?! Vallë a është ūxhūdi (qenia) me meuxhūdin (të pranishmen), apo meuxhūdi (e pranishmja) është falë ūxhūdi (qenies)?! Cila nga këto fjalë është marrë nga tjetra?! Meuxhūdi (e pranishmja) ka rrjedhur nga ūxhūdi (qenia). Mos dyshoni kurrë në këtë: “Nëse nuk është ūxhūdi (qenia), atëherë çfarë është meuxhūdi (e pranishmja)?! Ne dimë meuxhūdin (të pranishmen).

Kurse dituria, njohja e ūxhūdit (qenies) bëhet me syrin e xhānit (shpirtit). Ndërsa te‘ālī (lartësimi, përtejshmëria) i njeriut (që unë nuk kam për qëllim një lartësim vendor me këtë lartësim dhe ndërkohë dua që të shtoj dhe këtë: “Unë pohoj se shkenca ka arritur një numër të lartë gjërash dhe për këtë arsye e vlerësoj atë; secili nga ne duhet të jetë borxhli, i detyruar ndaj kësaj; sepse ajo na ka sjellë një mirëqenie dhe ka bërë shpikje, zbulime) që këtu dua përsëri të hap një kllapë: “Kur thuhet te‘ālī (lartësim, përtejshmëri) një numër i madh njerëzish e keqkuptojnë këtë term. Për shembull shkuarja e dikujt në planetin Mars është një përparim, shkencë; por vallë a është ky një te‘ālī (lartësim, përtejshmëri)?! Nëse ju shkoni dhe jetoni, qëndroni për një vit në planetin Mars ose në Hënë dhe ktheheni, vallë a quheni se jeni lartësuar, keni përparuar në aspektin shpirtëror?!”

Lārīxhānī: Ky është një “teraḳḳi” (zhvillim) dhe jo një te‘ālī (lartësim, përtejshmëri).

Mjeshtër Dīnānī: Shkuarja nga një planet në tjetrin është një teraḳḳi (zhvillim), por nuk është një te‘ālī (lartësim, përtejshmëri); sepse ky i fundit është diçka që i përket njeriut. Te‘ālī (lartësimi përtejshmëria) sigurohet me syrin që shikon Xhānin (Shpirtin). Çfarë bën syri që shikon Xhānin (Shpirtin?!) Ai bën vazhdimisht zbulime, madje dhe zbulimi shkencor është një zbulim. Megjithëse ka dhe zbulime të tjera. Dituria, njohja e ūxhūdit (qenies), dituria, shkenca e qenies (ontologjia)... Fuqia e zbulimit dhe te‘ālī (lartësimi, përtejshmëria) u përkasin vetëm njeriut. Bimët, gjallesat, kafshët dhe xhemādāti (qeniet, trupat e pajetë) nuk kanë te‘ālī (lartësim); ato janë ato që janë. Një gjallesë është gjithmonë një gjallesë. Një gur është gjithmonë ai gur. Një pemë është gjithmonë ajo pemë. Edhe kafsha është gjithmonë kafshë; një mace është gjithmonë një mace.

Megjjthatë ne nuk mund të themi: “Njeriu është gjithmonë njeri”. Po, pohojmë se dhe njeriu është gjithmonë njeri. Mirëpo njeriu i një çasti të mëparshëm nuk është i njëjti njeri, me atë njeri të një çasti të mëvonshëm. Njeriu i të sotmes është i ndryshëm nga njeriu i të nesërmes. Nëse ai është në udhën e te‘ālīt (lartësimit), njeriu është diçka tjetër në çdo çast. Nëse do ta përmbledhim me një fjali: “Mbarë qeniet kanë një “vetë”. Gjithashtu dhe njeriu ka një “vetë”. Vetë kjo tryezë është një vetë. Përsëri dhe “vetë” ky pëllumb është një “vetë”. Por ky pëllumb nuk mund ta zgjedhë “vetën” e tij. Ai do të mbesë si një pëllumb deri në pafundësi. Por njeriu hem është i zgjedhur dhe hem mund të zgjedhë veten e tij. Nëse ju nuk do të mund ta zgjidhni veten tuaj, atëherë do t’iu zgjedhin të tjerët. Vallë a duhet të më zgjedhin mua të tjerët, apo unë duhet të zgjedh veten time?! Vallë a duhet ta zgjedh veten time për një çast të vetëm, apo kjo zgjedhje duhet të ripërtërihet?!

Ja pra zgjedhja juaj e vetes suaj në çdo çast është një te‘ālī (lartësim). Me fjalë të tjera ju duhet të zgjidhni veten tuaj në çdo çast dhe duhet të lartësoheni në çdo sekondë. Kurse te‘ālī (lartësimi) bëhet me zbulimin. Çdo zgjedhje është një zbulim. Kur ju zgjidhni veten tuaj, ju e zgjidhni me një zbulim të ri; ju nuk e bëni në një mënyrë pa kuptim dhe pa asnjë lloj kriteri, norme këtë. Ju kishit një zbulimin tuaj më parë, ndërsa tani ju keni një zbulim tuajin dhe më të ri dhe më të lartë, përparuar. Sipas këtij zbulimit të ri ju e rizgjidhni veten tuaj dhe kjo dukuri do të vijojë kështu deri në pafundësi. Kjo zgjedhje është një lartësim, është një zbulim i ri dhe njëkohësisht është i shumëllojshëm. Njeriu është një qenie, por i shumëllojshëm. Pëllumbi është vetëm një pëllumb, por nuk është i larmishëm; vetëm ngjyrat e tij mund të jenë të ndryshme, kurse natyra e tij është e njëjtë.

Ndoshta mund të thuhet dhe se njeriu nuk ka asnjë lloj natyre. Por përse nuk ka natyrë?! Epo sepse nuk është e qartë se çfarë do të bëjë deri në çastin e fundit. Sepse ai është vazhdimisht në një gjendje zgjedhjeje. Kjo e fundit nuk ndodh çdo ditë, por ndodh në çdo çast. Nëse ne nuk mund të zgjedhim veten tonë, atëherë do të na zgjedhin të tjerët. Ndërsa kur na zgjedhin të tjerët, tanimë nuk jam. Kur më zgjedh dikush, vallë a jam unë vetë, apo jam i tij, saj?!

Lārīxhānī: Edhe poeti i shquar pakistanez Muḥammed ‘Iḳbāli ka një thënie të mahnitshme, e cila mund të nënvizohet me urdhrin e të nderuarit ‘Alī (p.m.t.): “Njeriu i ditëve të sotme në vend që të gjejë jetën me mendje, e gjen jetën me stomakun e tij”. Ja pra kjo është arsyeja që ai nuk mund të arrijë në te‘ālī (lartësim). Stomaku i tij zhvillohet. Sigurisht se kjo thënie në të njëjtën kohë është marrë nga Meulānā.

Lëvizja e secilit që lëviz pa krye është si lëvizja e një bishti,

Kjo lëvizje është pikërisht si lëvizja e një akrepi.

Mjeshtër i nderuar, unë dua që të mbrohet pakëz më shumë ky klasifikimi i Fārābīut këtu: “Theksojmë se është e vërtetë se të mëdhenjtë tanë të tjerë para së gjithash e kanë ndarë mendjen në dy pjesë mendjen, në mendjen teorike dhe mendjen praktike, por sipas cilave kritere mendja është ndarë në mendje teorike dhe praktike këtu?! Ai sikur do të tërheqë vëmendjen në këtë çështje: “Për shembull ai shprehet si më poshtë kur bën për mendjen teorike fjalë: “Natyra e mendjes është dituria dhe mendja gjithashtu është e ditur. Mendja e ditur bëhet një gur i çmuar, thelb ‘aḳlun bi’l-fi‘li (mendje de facto) kur plotësohet thelbi i shpirtit, vetes”. Pra kur thelbi i shpirtit plotësohet, dyjëzimi i atjeshëm bëhet ‘aḳlun bi’l-fi‘li (mendje de facto) dhe ‘aḳlu’n-naḍḥāri (mendje teorike). Sa diagnostikim, përkufizim i bukur!

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kjo gjëja që ju sapo cituat është emërtuar si “‘aḳlun bi’l-ḳuūe” (mendja de jure)?! Për shembull në fjalinë që ju përcollët qëparë kalon fjalëza “‘ilmī” (i, e ditur). Fillimisht ne duhet t’u japim kuptimin e drejtë, duhur dhe të saktë këtyre fjalëve, thënieve. Ḥakīm Fārābīu e ka përdorur thënien “‘aḳlu’l-‘ilmī” (mendje e ditur) njëmijë vite më parë. Kurse fjalëza dituri, shkencë e përdorur në ditët tona është pakëz më e ndryshme (nga fjala ‘ilm (dituri) që ka përdorur Fārābīu). Fjalëza dituri, shkencë që përdoret sot është fjalëza science e përdorur në gjuhët perëndimore. Pra kur ju shprehni fjalën “shkencë” me termin e sotëm, ju keni për qëllim të thoni “një shkencë që është empirike dhe bart vulën miratuese të laboratorit”. Ndërsa dituria, shkenca për të cilën ka bërë Fārābīu fjalë nuk duhet të jetë domosdoshmërisht empirike dhe nuk përfshin, trajton vetëm shkencën empirike.

Gjëja që Fārābīu kishte për synim me këtë fjalë (me fjalën “‘ilm”) është dituria dhe ndërgjegjja. Kurse dituria është zbulim. Domethënë kuptimi i diçkaje... Kuptimi, zbulimi, dituria, mendja, etj., që të tëra këto janë nga shfaqja e mendjes. Nëse nuk ka mendje, nuk ka as dituri dhe as kuptim... Nëse nuk ka mendje, nuk ka zbulim. Si rrjedhojë kur themi “‘aḳlu’n-naḍḥāri” (mendja teorike), ajo do t’i ketë përfshirë që të tëra këto. Pra nëse do ta shprehim me një fjalëz të vetme këtë: “ndërgjegjje”. Kjo dituri dhe ndërgjegjje disa herë është empirik dhe scientific (shkencor), herë-herë është burhānī (dëshmi e prerë, qartë) dhe filozofik  dhe ndonjëherë është shuhūdī (instinktiv, intuitiv, shqisor). Për më tepër ne duhet të flasim dhe mbi “keshfin” (zbulimin) dhe “shuhūdin” (dëshmuarën, shqisoren); sepse këto çështje janë shumë në modë sot.

Herë-herë më vijnë disa njerëz pranë dhe më shpalosin si vijon: “Mua më rrëfehen disa gjëra nga gāibi (e fshehta, padukshmja)”. Kur unë u drejtoj pyetjen: “Kush ju thotë, çfarë ju thotë?!” Ata të çuditur japin përgjigjen: “Ne nuk e dimë”. Këta njerëz janë mbytur në të vërtetë në uehm (vegim). Ne nuk ju themi atyre se thënia e diçkaje është e gabuar, sepse kjo është e mundur. Mirëpo këta njerëz janë përfshirë në të vërtetë në uehm (vegim) dhe kanë pësuar hutim, shpërqendrim. Këta njerëz janë dhe anëtarë të një morie sektesh, ṭarīḳatesh, që emrat e të cilëve nuk dua t’i zë këtu në gojë. Si përfundim kur unë u ngre pyetjen e mëposhtme atyre: “Vallë a janë fjalë të arsyetuara, menduara në peshoren e mendjes, ato fjalë që ju rrëfehen, ju frymëzohen, ose ajo gjë që me thënien tuaj ju bëhet?!”, megjithatë unë nuk mund të marr një përgjigje. Pa shikoni se si njerëzit përfshihen në uehmāte (vegime)...

Cila është gjëja që ndan një mendim vegimor nga një mendim logjik, mendor?! Thuhet se dhe uehmi (vegimi) është një lloj mendimi. Mirëpo këto janë mendime që nuk përputhen me kriteret mendore. Në shoqërinë e ditëve të sotme dhe me shumë gjasa ashtu siç haset shpeshherë dhe në një sërë shoqërish - që unë nuk mund ta di se çfarë është burimi i kësaj - fatkeqësisht numri i njerëzve që përfshihen në teuehhum (vegim) është jashtëzakonisht i lartë. Ata vetë vijnë tek unë dhe më rrëfejnë se ju janë thënë disa gjëra, janë frymëzuar, kanë parë një mori ëndrrash dhe se kanë dëgjuar një sërë tingujsh, zërash. Shumë mirë, ne nuk themi gjë për këtë pjesë të çështjes; le të kenë parë ç’të kenë parë, ose le të kenë dëgjuar ç’të kenë dëgjuar, le të marrim si të mirëqenë se këto janë të vërteta dhe se nuk janë gënjeshtra për një çast. Ne ju propozojmë që t’i godasin, krahasojnë në etalonin e mendjes këto gjëra që kanë parë dhe dëgjuar.

Vallë a përputhen, apo nuk përputhen këto me kriteret e mendjes së çiltër, dëlirë dhe logjikës?! Nëse përputhen, atëherë sa përfundim i bukur! Si përfundim mendja duhet ta miratojë këtë përfundim. Nëse mendja nuk e miraton këtë vegim, vallë a mund të ketë një autoritet, prestigj ai?! Ja pra kjo është një udhë pa dalje. Si rrjedhojë vëmë theksin se duhet ta njohim në një mënyrë të drejtë, saktë mendjen. Shumë mirë, por me çfarë duhet ta njohim mendjen?! Rishtas me mendjen... Vallë a mund të jetë e mundur njohja e mendjes me diçka që nuk është mendje?! Vallë a mund të dihet, njihet mendja me eksperiment, laborator, ose shqisë?!

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, ju vutë në një pikë shumë të bukur gishtin. Njëri nga problemet më të rëndësishme të shoqërisë së ditëve të sotme është pamundësia e krijimit të saj të një lidhjeje të mirë të trupit me sullttānin e tij. Ne në njërën anë themi gjërat që mistiku ynë i nderuar Meulānā ka thënë lidhur me mendjen: “Sofra është mendja; jo buka dhe gjella”. Kur njeriu zhytet në atë botën e brendshme të tij, ai me atë oqeanin madhështor të tij, e shikon veten si një qenie të këndshme dhe të pafund. Ju kur shikoni në një det, nuk ka rëndësi se sa të kthjellët e shikoni ujin e tij, sërish brenda ujit të tij do të shikoni disa gjallesa (të shumëllojshme ujore siç janë kandilët e detit, koralet, peshkaqenët, peshqit, yjet e detit) bashkë me të. Njerëz si këta, të cilët përfshihen në teuehhum (vegim) në përgjithësi kthehen në vete; krahas kësaj qarkullojnë të çuditur, habitur në luginën e tyre. Mendimi im i përulur është se këtu është vendi ku është këputur hallka, pra vendi ku njeriu nuk mund të krijojë një lidhje të mirë të trupit të tij me sullttānin e tij. Si duhet ta zgjidhin ata këtë problem?!

Mjeshtër Dīnānī: Pikërisht ashtu siç na ndriçuat ju. Ata duhet ta zgjidhin këtë problem me “veten” e tyre. Këtu fjala “vetë” është një fjalë shumë interesante. Këta lloj njerëzish janë të zënë me vegimin e tyre dhe ai vegim është “vetja” e tyre. Gjëja që ata rrëfejnë: “Dikush më rrëfen diçka”, në të vërtetë ata janë duke ua thënë vetë vetes së tyre. Dhe këta njerëz janë vetë teuehhumi (vegimi). Ju nuk mund ta zgjidhni teuehhumin (vegimin) me teuehhum (vegim). Nëse një njeri shkon nga një teuehhum (vegim) në një tjetër, atëherë ai nuk do të mund të dalë nga lugina e teuehhumeve (vegimeve) jashtë. Përsëri ashtu siç përcaktuat dhe ju, nëse një njeri nuk ka një shqetësim shpirtëror, ai gjithmonë anon, shkelet nga përmasa mendore rëndë. Ne këtë teuehhum (vegim) duhet ta saktësojmë me mendjen. Vallë a përputhen, apo nuk përputhen me arsyen, gjykimin e shëndoshë, logjikën dhe kriteret mendore këto gjëra që ata pretendojnë se kanë parë dhe dëgjuar?!

Nëse përputhen, kjo nënkupton se në këtë rast mendja ka thënë fjalën e fundit. Në këtë rast ata mund të na shtrojnë pyetjen: "Atëherë çfarë është mendja?!" Kështu që një numër i lartë njerëzish më pyesin këtë pyetje. Asnjë nuk thotë se nuk ka mend, çdo njeri pretendon se ka mend, pra se është i mençur. Madje ata e shikojnë logjikën dhe mendjen e tyre si mëse të mjaftueshme. Shumë mirë, por mendja nuk mund të shkojë më përpara se shkalla ku gjendet?! Vallë a qëndron ajo gjithmonë në vendnumërim?! Secili zë në një shkallë të mendjes vend. Megjithatë njeriu duhet ta dijë se mendja do të mund të shkojë më përpara se ajo shkallë në të cilën gjendet. Si mund të shkojë dhe më përpara se ajo?! Duke lexuar e shfletuar libra, duke u bërë nxënësi i një mësuesi, mjeshtri, duke krijuar lidhje me njerëzit e mençur, duke i bërë pyetje atyre dhe duke i matur, peshuar dhe kulluar vazhdimisht nga kullestra mendore ato që mëson... Domethënë përparimi dhe zhvillimi i mendjes bëhet i mundur me lexim, arsimim, edukim, hulumtim, kërkim dhe meditim.

Në shtesë këto duhet të bëhen në një gjendje të rregullt dhe të vazhdueshme. Njeriu nuk duhet të ulet në një kënd dhe nuk duhet të presë këmbëkryq që atij t’u vijë mendja ashtu pa bërë asgjë, pa derdhur djersë, mund dhe pa bërë orvatje, përpjekje. Këto gjendje të veçanta u përkasin të dërguarve (p.m.t.) dhe kujdestarëve (m.m.t.), (kurse një njeri i rëndomtë i cili nuk është as i dërguar dhe as kujdestar duhet të derdhë djersë dhe mund për arritjen e këtyre gjendjeve). Sa më shumë të orvatet aq më shumë do të ketë përparuar. Nëse ai i hedh hapat e tij në këtë mënyrë, atëherë do të jetë i mbrojtur, shpëtuar nga rreziqet. Në rast të kundërt do të mbeteni të fiksuar në një teuehhum (vegim) për të tërë jetën, do të keni shpenzuar kohën tuaj kot, madje do të keni shkatërruar dhe veten tuaj. Teuehhumi (vegimi) nuk është një udhë e drejtë, saktë. Dhe kjo epokë ku jetojmë është një epokë ku një numër i madh njerëzish kanë mbetur të ekspozuar, shfaqur ndaj vegimeve. Në njërën anë kemi pirgjet e diturisë së pafund, kurse në anën tjetër kemi sa më pak të mundet tefekkur (meditim)!

Dituritë janë sa një det dhe oqean; mirëpo thellësia e detit është vetëm disa centimetra! Vallë për çfarë mund të hyjnë këto pirgje diturie në punë, të cilat rëndojnë kujtesën e njeriut dhe mbi të cilat nuk mendohet në asnjë mënyrë?! Por duhet të mendojmë vazhdimisht. Gjithashtu njerëzit duhet të dinë të mendojnë teksa janë vetëm dhe të qëndrojnë vetëm. Njeriu i epokës është aq shumë i zënë sa... Më tepër qenie i zënë se duhet... Ose ai është i zënë me punët e jashtme ditore, ose me mjetet elektronike të komunikimit dhe të internetit... Njeriu i epokës është aq shumë i zënë sa nuk i lë kurrë vetes së tij kohë që të qëndrojë vetëm me veten e tij. Njeriu duhet të ketë një ḥaluet (vend ëmbëlsie, intimiteti, privatësie) ku mund të qëndrojë me veten e tij. Ajo që unë kam për qëllim me ḥaluetin (qëndrimin vetëm) dhe vetminë, nuk është mbyllja e njeriut të vetes së tij në një dhomë. Fundja as vetë kjo nuk është një vetmi. Njeriu mund të qëndrojë vetëm në një dhomë, por mendjen e ka gjetkë. Ky nuk është qëndrimi vetëm...

Në fakt vetmia është mundësia e qëndrimit vetëm brenda bashkësisë, shoqërisë, (turmës). Vallë a mund të qëndrohet, apo nuk mund të qëndrohet vetëm brenda shoqërisë?! Herë-herë ne mund të jeni brenda shoqërisë, por dhe mund të zhyteni në botën tonë për një çast. Disa herë të tjera mund të jeni të zënë me shoqërinë, teksa jeni vetëm. Një njeri mund të qëndrojë vetëm, por mendja e tij mund të jetë në njëmijëenjë vende. Si rrjedhojë njeriu duhet ta largojë, shmangë veten nga mbarë këto huqe dhe vese qoftë dhe për një çast të vetëm, si dhe duhet të krijojë mjedise, oaze ku mund të qëndrojë vetëm nga këto përditshmëri, zënie rutinë - të cilat janë shkatërruese dhe e zbresin, zvogëlojnë njeriun në shkallën e një bime dhe të një kafshe. Nëse një njeri është një njeri i hhaluetit (qëndrimit vetëm), atëherë ai do të gjejë veten e tij dhe kur ta gjejë veten e tij do të fillojë “te‘aḳulin” (arsyetimin, meditimin, mendimin). Njeriu i ditëve të sotme do të përjetojë, provojë çdo gjë. Ju mund të doni të përjetoni, provoni këtë univers deri në galaksitë e tij. Atëherë ju shtroj një pyetje: “Vallë a mund të përjetoni, apo nuk mund ta përjetoni, provoni vetën tuaj, pra “unin absolut” tuaj?! Vallë çfarë mund të përjetoni, provoni me “unin absolut?!”

Lārīxhānī: Rishtas me “unin absolut” timin.

Mjeshtër Dīnānī: Domethënë ju do të përjetoni unin absolut tuaj sërish me unin absolut tuajin?!

Lārīxhānī: Jo.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse vetë “uni absolut” do të thotë përvojë, në këtë rast ai duhet të mund të përjetojë vetveten (pa asnjë lloj përpjekjeje). Uni absolut është i përjetuar; mirëpo ai nuk mund ta përjetojë kurrë veten.

Lārīxhānī: Edhe Fārābīu na ka njoftuar për të njëjtën fjali dhe ka shpalosur një kriter, normë shumë të bukur duke thënë: “Ajo është gjëja e plotësuar në thelbin e shpirtit”. Nëse thelbi i shpirtit të njeriut arrin në përkryerje me mësimet e Ḳur’ānit Kerīm, me ato të sunnetit të të dërguarit (p.q.m.t.) dhe me ato të Shkollës së Ehli Bejtit (p.m.t.) dhe me faktorë të larmishëm edukativë dhe nëse e bën thelbin e shpirtit absolut, atëherë ai do të ketë fituar dy përmasa hem mendjen teorike dhe hem mendjen praktike. Sërish ai ka përdorur thënie mjaft të bukura dhe në përkufizimin e mendjes praktike: “Kjo është mendja që bie në çudi nga veprat e ṣun‘ut (krijimit) hyjnor”. Sa interesante është thënia e këtushme: “që bie në çudi!” Më pas ai vazhdon kështu: “Ja pra kjo çudi e bën lajmëtar të rolit të qenies atë”.

Mjeshtër Dīnānī: Gjithashtu dhe unë u orvata që ta sqaroja këtë. Qenia i çuditur, habitur nuk është përvojë. Vallë a ka ndonjë çudi, habi, hutim, shtangie në përvojë?! Jo. Si përfundim në mes ka një gjë konkrete dhe që mund të shqisohet. Çudia është një etapë, fazë përtej përvojës dhe ju duhet të arrini përtej eksperimentit, përvojës. Ai Uni Absolut është i provuar; por vetë nuk është një provë. Shikoni kjo është hem një çështje e thjeshtë dhe e cila kërkon një copë, pjesë kujdesi dhe ndjekësit tanë të nderuar duhet të bëjnë kujdes në këtë. Shikoni, ju mendoni për çdo gjë. Megjithatë dhe vetë ky mendimi juaj mendohet. Mirëpo menduesi është gjithmonë më i kapërcyer, përtej të menduarës. Pra ju mendoni dhe vetë mendimin. Kur gjëja e menduar mendohet dhe ajo bëhet një mendim (i ri). Për shembull kur ju përfytyroni diçka, ju e përfytyroni këtë të fundit sepse ajo është brenda jush, apo nuk është kështu?! Vallë a mund të ketë një taṣaūur (përfytyrim) në mangësi të mutaṣaūirit (përfytyruesit)?! Le të themi se në mendjen tuaj u krijua një tasaūur (përfytyrim)?! Çfarë është ky taṣaūur (përfytyrim)?! “Pra unë përfytyroj”. Ju përfytyroni përfytyrimin në këtë pikë; shumë mirë, por kush është ai “uni” në mes?! Ai është uni që kam përfytyruar.

Lārīxhānī: Ja këtu është pikërisht pika e rëndësishme.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ka gjëra që ju i mendoni gjithmonë. Pra janë të pranishme një mori mendimesh në mendjen tuaj dhe vetë ai mendim thotë: “Unë mendoj”. Kjo është si fjalia e filozofit të madh francez Rene Dekartit: “Cogito ergo sum” (Mendoj, pa jam); mirëpo dhe ai nuk i ka kushtuar ndjeshmërinë e duhur kësaj çështjeje në të vërtetë. Mendim do të thotë: “Unë mendoj”, kurse përfytyrim do të thotë: “Unë përfytyroj”. Madje kjo është e vlefshme dhe për punën, sepse punë do të thotë: “Unë punoj”. Vallë a mund të ketë punë në mungesë të punuesit?! Ai “uni” që mendon, përfytyron dhe punon, gjithmonë është kapërcyes, përtej; nuk futet kurrë në një kallëp.

Lārīxhānī: I urti ynë i njohur Fārābīu e quan “çudi, habi” hapësirën mes “unit” me punën dhe “unit” me mendimin.

Mjeshtër Dīnānī: Po.

Lārīxhānī: Kjo ishte një pikë shumë e bukur. Kështu që dhe ju keni thënë dhe më përpara se kjo hapësirë ka kuptimin “çudi, habi”. Sa çështje madhështore që ka prekur Fārābīu.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se në fund të fundit ai është një ḥakīm (i urtë).

Lārīxhānī: Edhe mistiku ynë i madh Meulānā rrëfen si më poshtë:

(Çdo gjë lëndore) si pasojë e diturisë tënde të shkaqeve të tyre, të pakësohet çudia,

Ndërkohë është kjo çudi që do të të çojë në dergāhun (praninë, shoqërinë) e të Vërtetit.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo çudi të cilën Fārābīu e ka shënjuar si një filozof është zënë dhe në ḥadīth gojë. Unë nuk e di nëse Fārābīu ka ndeshur apo nuk ka ndeshur në këtë ḥadīth. Nëse ka ndeshur sa mirë, nëse nuk ka ndeshur, pohoj se tekefundit ai ka arritur në një pikë tejet të mahnitshme me këtë përfundim. Muuaḥḥidu’l-‘auālimi (njëjësuesi i botërave), zotëriu i të mençurve dhe mendja më e madhe e botës së qenies i nderuari Vula e Shkallës (p.q.m.t.) ka bërë këtë lutje: “O Allāhu im! Shtoma çudinë time rreth Teje!” Çfarë do të thotë kjo?! Kjo çudi është vetë dituria dhe ndërgjegjja. Por ç’e do se kjo nuk mund të mbahet e nënshtruar ndaj eksperimentit, provës në laborator.

Lārīxhānī: Edhe elokuenti dhe oratori ynë Se‘dī Shīrāzīu sa bukur që thënë:

Ti sheh në fytyrat e njerëzve,

Kurse ne jemi të çuditurit nga veprat e krijimit.

Dritëshkurtrit (mendjengushtët) u bien frutit mësysh.

Ndërsa ne jemi soditësit e shalqirit.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra pikërisht ata njerëz “dritëshkurtër, mendjengushtë” që preken këtu, janë ata që shohin “me syzet e kalit” që bëra pak më parë të qartë. Shikimi me syzet e kalit përkthehet vetëm ngrënia e frutit nga pema (mosshikimi i gjërave të tjera që mbeten pas). Për dikë që sheh në këtë mënyrë pema, nuk është gjë tjetër përveç frutit që jep. Kjo gjithashtu përkthehet si mosmarrja parasysh e ndikimeve të frutit, prodhuesen e tij, lidhjet e frutit me pemën dhe me botën e qenies. Çështja nuk është përfitimi apo mospërfitimi i tyre nga këto mirësi hyjnore, natyrisht se le ta hanë; konsumojnë frutin; por le të heqin dorë nga ky shikim i pjesshëm qoftë dhe për një çast të vetëm (sepse si përfundim ata hanë, konsumojnë frutin dhe jo pemën, kështu që ata duhet të mendojnë se si u krijua, prodhua ky frut). Shikoni se sa bukur që e përpiluar Se‘dīu: “Kurse ne jemi të çuditurit nga veprat e krijimit”. Ju konsumoni gjëra meṣnū‘ (të krijuara, prodhuara); por ju hutoheni, shkujdeseni ndaj Ṣāni‘ut (Bërësit, Krijuesit, Prodhuesit).

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe Fārābīu e shikon përkryerjen e mendjes në bërjen çudi nga veprat e krijimit. Sa të mahnitshëm që janë kanalet, urat lidhëse të urtësisë në këto vepra që lidhin njëri-tjetrin.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se këta njerëz le t’i hanë frutat, fundja kjo mirësi është njëkohësisht dhe për ta. Ata duhet të hedhin shikimin se si krijohet ky frut si pasojë e cilave kohëzgjatje dhe mënyra se si është krijuar nga pema. Vallë a krijua ky frut për atë pemë në një mënyrë të ndërgjegjshme dhe të planifikuar nga a më parë?! Për fat të keq qëndrohet i hutuar, shkujdesur ndaj të tëra këtyre dukurive.

Lārīxhānī: Më tej Fārābīu na qëmton se kjo çudi na bën lajmëtarë të rolit të qenies.

Pa ditur se çfarë është synuar nga krijimi yt në përpunimin e khilḳātit (krijimit, qenies),

Dashurohu, sepse bota do të marrë një ditë fund.

Mjeshtër Dīnānī: “Përpunimi i qenies”... Pra rrjedha e botës... Krahas kësaj ky përpunim dhe kjo rrjedhë kanë një rol. Ata kanë si një pasqyrues, rrënjosës ashtu dhe një qëllim dhe urtësi. Megjithatë ne jemi të hutuar, shkujdesur ndaj këtyre. Këto janë gjëra që kapërcehen, tejkalohen me tefekkur (meditim).

Lārīxhānī: Ai i ka trajtuar shkallët e mendjes me një klasifikim që përket atij në librin e tij me titull: “Burhān” (Dëshmia e Prerë, Qartë). Si rrjedhojë formulimi se Fārābīu “ishte një muḳal’lid (imitues) i Aristotelit” nuk është një gjykim i shëndoshë.

Mjeshtër Dīnānī: Ne e kemi cekur me dhjetra herë këtë në këtë program: “Duke nisur nga Fārābīu deri tek Mullah Ṣadrāja, madje deri tek ‘Al’lāme Ṭabāṭabāiu - i cili ishte mjeshtri ynë dhe bashkëkohori ynë - mbarë të urtët tanë, nuk ka asnjë dyshim se i kanë lexuar veprat e filozofëve grekë. Nëse nuk do t’i kishin lexuar do të ishte keq. Patjetër që i kanë lexuar. Mirëpo asnjë nga këta nuk ka qëndruar i lidhur, varur ndaj mendimeve të Aristotelit. Ata i morën veprat e filozofëve grekë, por më vonë i tejkaluan këta të fundit. Ashtu siç kemi përpunuar dhe në këtë program, ju e shikoni qartë se sa shumë Fārābīu e ka kapërcyer, tejkaluar Aristotelin, gjithashtu kjo vlen dhe për Ibn Sīnān dhe për të urtët tanë të tjerë. Si rrjedhojë pohojmë se nuk ka asgjë të dëmshme dhe keqe në leximin e tyre të filozofëve grekë; në fakt nëse nuk do t’i lexonin, atëherë do të bëhej fjalë për një mangësi për ta.

Natyrisht se dhe leximi duhet. A ka ndonjë pengesë për këtë?! Pra fjalën që është e bukur kudo që të jetë në këtë botë duhet marrë dhe duhet lexuar. Në thelb një fjalë e bukur nuk i përket as një gjeografie të caktuar. Një fjalë logjike dhe e urtë duhet shkohet dhe të merret dhe sikur të jetë në Kinë. Ashtu siç ju vura në dijeni dhe më parë, qasja e të urtëve tanë ndaj këtyre mendimeve nuk ishte kurrë muḳal’lidāne (imituese) në formën e taḳlīdit (imitimit); përkundrazi ajo është krijuar, përbërë në një mënyrë muxhtehidāne (fetuādhënëse) si qasja e një muxhtehidi (autoriteti më i lartë fetuādhënës: Media e Lirë), ḥakīmane si qasja e një ḥakīmi (të urti) dhe muhhaḳḳiḳāne (vërtetuese) si qasja e një muḥaḳḳiḳu (vërtetuesi). Ata i hulumtuan veprat e tyre dhe më pas zhvilluan një mendim që iu përkiste atyre, si dhe vunë atë mendim në dukje sipas themeleve që ata vetë (morën për bazë). Atyre vazhdimisht iu drejtohet akuza se janë muḳal’lidë (imitues).

Ndërhyjmë menjëherë duke nënvizuar se të urtët tanë nuk ishin muḳal’lidë (imitues) në mënyrë të prerë. Shtojmë se ne nuk kemi asnjë ḥakīm (të urtë) muḳal’lid (imitues). Ata ndoqën gjithmonë një qëndrim hulumtues, kërkues kundrejt të vërtetave të botës dhe nga njëra anë vijuan të merrnin nga ata. Mund të marrin, madje ne po vazhdojmë të marrim nga ata dhe në këtë çast. Si dhe duhet të marrim... Dituria duhet marrë kudo qoftë ajo. Përse të mos e marrim?! Gjëja që nuk duhet bërë këtu është taḳlīdi (imitimi). Ne duhet t’i zhvillojmë në një mënyrë muḥaḳiḳāne (vërtetuese) dituritë e tyre, të përputhemi përshtatemi me atë dituri dhe të përparojmë me logjikë dhe mendje.

Lārīxhānī: Ai më tej ‘aḳlu’n-nadhārin (mendjen teorike) e ndan në ‘aḳlun bi’l-ḳuūe (mendja de jure) që është mendja ‘aḳlu’l-hejūlāī (mendja e qelizës së parë), ‘aḳlu bi’l-fi‘li (mendja de facto), ‘aḳlun bi’l-meleke (mendja e aftësisë) dhe ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme, shfrytëzuar). Unë do t’i sqaroj të tëra këto.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ky klasifikim është një pasojë, përfundim i shikimit të tij nga posti i naḍḥārit (shikimit, teorisë) të ‘aḳlu’n-naḍḥārit (mendjes teorike). ‘Aḳlun bi’l-ḳuūe (mendja de jure) është një post që ka vetëm aftësi, mjeshtri; pra ajo është ‘aḳlu'l-hejūlāi (mendja fillestare). Për shembull kur një foshnjë vjen në këtë botë, ai nuk e ka të pranishme ‘aḳlun bi’l-fi‘lin (mendjen de facto); por ka ‘aḳlun bi’l-ḳuūe (mendjen de jure).  Pavarësisht kësaj kjo e fundit shndërrohet dalëngadalë në ‘aḳlun bi’l-fi‘li (mendjen de facto), ai zë të diagnostikojë fill disa gjëra, vjen në moshën e maturisë, pjekurisë dhe fillin, fiton veprimtarinë. Kjo ‘aḳlun bi’l-fi‘li (mendja de facto) bëhet ‘aḳlun bi’l-meleke (mendja e aftësisë) pasi përshkon disa shkallë. Çfarë do të thotë qenia e saj bi’l-meleke (e aftësisë?!) Kjo do të thotë se tanimë nuk ka asnjë mundim për të. Melekeja (aftësia) ka depërtuar, ndikuar në të. Ajo tanimë është Xhān (Shpirt) për të. Pasi kjo meleke (aftësi) ka depërtuar në të dhe pasi është bërë ‘aḳlānīn (mendore) etapa, faza e fundit është ‘aḳlu’l-mustefadi (mendja e dobishme), pra ashtu siç keni bërë të qartë dhe ju mendja mbi Hënë. Në këtë mënyrë mendja e njeriut përbën një bashkim me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse), e cila drejton mbarë universin. Pra ajo e përshtat mendjen me universin. Ajo e kupton universin dhe përshtatet plotësisht me qenien. Ja pra kjo është ‘aḳlu’l-mustefādi (mendja e dobishme).

Lārīxhānī: Po. Ne po mendonim që ta përfundonim, plotësonim çështjen e mendjes në këtë mësim, program por me sa duket koha jonë nuk do të mjaftojë për këtë. Mendja e gjashtë ishte ‘aḳlu’l-aṣlī (mendja origjinale, thelbësore). ‘Aḳlu’l-aṣlī (mendja origjinale, thelbësore) e Fārābīut është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) dhe ai nuk e shikon këtë mendje si një pjesë të mendjes së njeriut. Kjo ishte mendja që zinte mbi Universin Mbi Hënën vend.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu siç kam qartësuar dhe më parë; synimi i tij me mendjen mbi Universin Mbi Hënën është mendja e cila drejton universin. Ai këtu ka bërë një sqarim sipas modelit kozmik të Klaudios Ptolemeut (Baṭlamjūsit). ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse) është ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) që drejton universin. Edhe mendja e insānu’l-kāmilit (njeriut të përkryer, plotë) është një mendje që bashkëpunon dhe është në përputhje të plotë me atë mendje.

Lārīxhānī: Më duhet të zbardh se janë shkruar dhe një mori sqarimesh për këto çështje. Disa kanë shprehur se ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është arsyeja e parë dhe filozofi Kindī e ka prekur në njërin nga dorëshkrimet e tij këtë: “Ajo është arsyeja e parë për mbarë mendjet”. Megjithatë Fārābīu në veprën e tij me titull: “Es-Sijāsetu’l-Medenijje” (Politika e Qytetëruar) e quan ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse) si Rūḥu’l-Emīni (Shpirti i Sigurtë) dhe Rūḥu’l-Ḳudsi (Shpirti i Shenjtë).

Mjeshtër Dīnānī: Po, përsërisim se ky mendim është një pasqyrim i botëkuptimit të veçantë të Fārābīut të shpalljes në të vërtetë dhe cekja e kësaj do, nevojit një kohë tejet të gjërë.

Lārīxhānī: Po, theksojmë se ne duhet të bëjmë fjalë në një program të veçantë për këtë. Gjithashtu ai ka sqaruar se ‘aḳlu’l-mufāriḳi (mendja dalluese, veçuese) për të cilën ka folur Aristoteli është përzier me lëndën dhe ka shtuar se ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) nuk është kështu.

Mjeshtër Dīnānī: Po, çështja e Rūḥu’l-Ḳudsit (Shpirtit të Shenjtë) është mjaft e rëndësishme dhe ka gjasa që ai është mendimtari i parë që e trajton këtë çështje në këtë mënyrë jo vetëm në botën muslimane por dhe në botë. Kjo është një çështje tejet e rëndësishme.

Lārīxhānī: Po, ai ka bashkuar, njëjësuar, përzier Rūḥu’l-Ḳudsin (Shpirtin e Shenjtë) me mendjen.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Madje dhe ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) është nga Rūḥu’l-Emīni (Shpirti i Sigurtë).

Lārīxhānī: Ne mund t’u vëmë asaj (‘aḳlu’l-kul’lit (mendjes së plotë)) emra të ngjashëm si ‘aḳlu’l-melekūti (mendja qiellore) që është dhe ruṭbeja, shkalla e saj. Po, mjeshtër. Kjo ishte sërish një çështje shumë e bukur dhe ju e përpunuat në një mënyrë shumë të kuptueshme dhe të rrjedhshme. Me të vërtetë kjo tregon se sa janë munduar të mëdhenjtë tanë të urtë dhe sa në mënyrë të hollë dhe të kujdesshme kanë menduar mbi këto çështje! Ne shpresojmë të njohim këto shkallë dhe shfaqje që janë të pranishme tek njeriu. Nëse do Allāhu dhe për ne ka një māide (tryezë) të bukur në sofrën e mendjes dhe kështu të tërë ne do të kemi gjetur hidājetin (udhëzimin). Ashtu siç zbuluat dhe ju, udha e përkryerjes përshkohet me mundime.

Lārīxhānī: Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak