Në çdo atom, grimcë, molekulë, pikë, qelizë, qenie ka dashuri hyjnore sepse që të tëra janë në gjendje lëvizjeje drejt të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Çdo qenie është në gjendje lëvizjeje. Nuk ka asnjë qenie të heshtur, të qetë në këtë botë. Kjo lëvizje është një “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie) drejt të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Kjo lëvizje është gjithmonë një lëvizje me anë, drejtim lartësimi dhe nuk është një lëvizje me drejtim rënie. Madje dhe lëvizjet me drejtim rënie në pamje të dukshme, të jashtme si rënia e gjethes në vjeshtë janë mbi vijën e një lëvizjeje tjetër lartësimi.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Xhemālet āfṭāb-é her nezer bād,

Z khūbī rūj-é khūbet khūbter bād.

Merā ez tost her dem tāze ‘eshḳi,

To rā her se sā‘ati ḥusn-é dīger bād.

 

Qoftë diell për këdo që sheh bukurinë tënde,

Qoftë më e bukur fytyra jote nga bukuria.

Për mua nga Ti ka një dashuri të re në çdo çast,

Qoftë një bukuri tjetër e jotja në çdo orë, kohë.

Ḥāfiḍḥ Shīrāzī

Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi disa programe që po bëjmë fjalë dhe jemi zhytur në detin e veprës me titull: “مثنوي معنوي” “Methneuī’l-Me‘neuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë) e mistikut, poetit, ṣūfistit dhe të urtit të madh Meulānā Xhelāluddīn Rūmīut. Fillimisht ne iu shprehim falenderimet tona bashkë me mjeshtrin e nderuar si pasojë e interesimit të shfaqur nga ana juaj. Ne jemi duke përfituar shumë nga mesazhet tuaja dhe jemi duke përfituar nga sqarimet e mjeshtrit tonë të nderuar. Qëllimi ynë në këtë program është mundësia e dhënies së përgjigjes pyetjeve tuaja në fushën e diturisë, njohurisë, urtësisë dhe në çështjen e urtësisë së Islāmit dhe Ḳur’ānit Famëlartë që është një oqean i paanë.

Mjeshtër i nderuar në programin e kaluar ne kishim ardhur në këtë çështje: “I madhi Meulānā themelin e me‘rifetit (diturisë) e shikon si konceptet shqisore. Ai erdhi nga koncepti shqisor tek koncepti mendor. Ai bën të ditur se mendja ka shkallë të larmishme. Më pas ai hyn në konceptet logjike, mendore, racionale”. Kurse tani në këtë program ne duam të bëjmë fjalë për konceptet shuhūdī (dëshmuese, shikuese) të cilat janë dashuria.

Teksa fillojmë programin citojmë se cekja jonë e kësaj çështjeje është e rëndësishme. I nderuari Meulānā do t’i japë një kuptim të veçantë dashurisë. Nëse do Allāhu ne do ta cekim në këtë program këtë. Veçoria e dashurisë për të cilën ai ka folur ç’është e vërteta është një qasje drejtuar urtësisë. Kjo qasje është hem mjaft e koklavitur hem elegante, e hollë dhe hem e mahnitshme. Nëse më lejoni unë dua t’i lexoj këta dyvargësh dhe më pas t’iu dëgjojmë ju:

Dije nga dashuria kthimin, rrotullimin e zemrave,

Bota do të mbeste e ngrirë nëse nuk do të ishte dashuria.

 

Dashuria është shkatërruese dhe unë jam një i shkatërruar me të,

Unë u ëmbëlsova pikërisht si sheqeri me ngazëllimin (kripësinë) e dashurisë.

Dashuria e zien detin pikërisht si një kazan,

Dashuria e zvogëlon malin pikërisht si rëra.

Dashuria e çan kupën qiellore, ajo hap me qindra çarje,

Dashuria e dridh pa shkak vendin.

Mjeshtër ne këtu shikojmë se i nderuari Meulānā ka përdorur katër mbiemra lidhur me mendjen. Mbiemri i parë është shteti i dashurisë.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Bëj të ditur se ashtu siç cekët ai e nis me shqisën, më pas etapat, fazat e konceptit i lartëson tek mendja dhe më tej vjen tek mendja. Ashtu siç kumtuat dhe ju ai përmend katër mbiemra në lidhje me dashurinë. Megjithatë dhe këtu nuk mund të kalojmë pa i prekur hollësitë e fjalëve.

Poeti Meulānā këtu përshkruan: “Çon sheker shirin shodem ez shūr-é éshḳ”. Domethënë ai thotë: “Unë u ëmbëlsova pikërisht si sheqeri me “shūrin” (ngazëllimin, kripësinë) e dashurisë”. Sqarojmë se fjala “shūr” që ka kuptimin e ngazëllimit do të thotë i kripur dhe kripa nuk sjell ëmbëlsi. Pra ai thotë se u ëmbëlsova me kripën e dashurisë. Fjala “shūr” do të thotë i kripur, pra ëmbëlsimi i tij me kripën e dashurisë është një hollësi e fjalës.

Ai rrëfen: “shūr-é éshḳ” që do të thotë se kripa e dashurisë është shkatërruese, kuptohet se ka një shkatërrim dhe në kripësi. Ky shkatërrimi që gjendet në kripësi nuk gjendet në ëmbëlsi. Sigurisht se hidhësia, kripësia dhe ëmbëlsia janë secila një botë në vete. Secila nga këto botë është e ndryshme nga bota tjetër. Gjithashtu dhe fjala “melāḥet” (kripësi) në gjuhën ‘arabe vjen nga fjala kripë që nënkupton se “melāḥeti” (kripësia), që është pakëz më mirë se “ḥusni, xhemāli” (bukuria) do të thotë kripësi. Fjala “milḥ” do të thotë kripë në gjuhën ‘arabe dhe fjala “melāḥet” ka kuptimin e kripësisë.

Ḥāfiḍḥ Shīrāzī thotë: “Ḥusnet bé ittifāḳ-é melāḥet xhéhān girift / Aré bé ittifāḳ xhéhān mi tevān girift”. (Bukuria bashkë me të kripurën e mbajti botën në këmbë. Po bashkë me të mbajtja e botës në këmbë është e mundur). Kur bukuria bashkohet me “melāḥetin” (kripësinë) tanimë nuk mbetet më asgjë për të shtuar, thënë. Kjo nënkupton se dashuria duhet të jetë hem e bukur dhe hem “meliḥ” (e kripur).

Komentimi i melāḥetit (kripësisë) është një botë tejet e vështirë. Gjithashtu dhe përkufizimi dhe përshkrimi i bukurisë është shumë i vështirë; krahas kësaj miratojmëse përkufizimi dhe përshkrimi i melāḥetit (kripësisë) është shumë më i vështirë se përkufizimi dhe përshkrimi i bukurisë. Nëse do ta komentojmë tani melāḥetit (kripësinë) vallë çfarë duhet të themi për të?! Mbase bukurinë mund ta përkufizojmë në një mënyrë - fjala vjen mund të themi qenia i matur, qenia në harmoni, në përputhje etj., - por vallë si do ta përkufizojmë melāḥetin (kripësinë)?! Ne nuk mund ta lidhim melāḥetin kripësinë me qenien tepër me qenien e matur. Sqarimi, tregimi i melahetit (kripësisë) është jashtë mase i vështirë, kështu që miratojmë se vetëm ndjesia, përjetimi i tij është i mundur. Melāḥetit (kripësia) mund të konceptohet por shtojmë se askush nuk ka mundur ta përshkruajë në një mënyrë gjithëpërfshirëse, të plotë dhe konkrete këtë deri më sot.

Shejkh Maḥmūd Shebusterīu rrëfen si më poshtë:

Melāḥet ez xhéhān-é bī mithālī,

Derāmed hemçu rind u laubālī.

Bé shehristān-é niku ‘ālem zed,

Hemé tertīb-é ‘ālem rab ehem zed.

E kripura në botë nuk ka shëmbëllim,

Pothuajse shfaqet perhiza dhe kotësia.

Nëse në qytezën e të mirëve ngul flamurin,

Të tërë rendin e botës e shton me njëri-tjetrin.

Pra kur vjen melāḥeti (kripësia) ai gjithmonë e valëvit flamurin tek bukuria, qyteza e të mirëve. Kurse apologjeti Meulānā shprehet: “Unë u ëmbëlsova pikërisht si sheqeri me “shūrin” (ngazëllimin, kripësinë) e dashurisë”. Ashtu siç në këtë fjalë gjendet melāḥeti (kripësia) gjithashtu gjendet dhe ṭugjāni (skajshmëria, teprimi, tejkalimi i masës) qeveri, dërrmim dhe shkatërrim.

Po, dashuria është shkatërruese, vrastare. Por përse dashuria është shkatërruese?! Sepse ajo nuk bën llogari logjike, mendore, racionale. Mendja ka një llogari, masë dhe peshore. Natyrisht se unë nuk shpreh se “dashuria është pa masë”, sepse asgjë nuk është pa masë në këtë botë. Mirëpo masa e dashurisë është e ndryshme nga masa e gjithçkaje tjetër. Dashuria i thyen të tëra këto masa: “Baraspeshën, llogarinë, logjikën, masën, peshoren, dobinë dhe dëmin...”.

Vetë Meulānā e përshkruan shumë bukur dashurinë në një vend, ai përshkruan si më poshtë:

Dashuria është një zjarr që kur digjet,

Djeg gjjthçka përveç të dashurit.

Po, pohojmë se filozofi Meulānā hyn në luginën e dashurisë. Shumë mirë, por ç’është dashuria?! Sigurisht se unë nuk e quaj dashurinë si diçka pa masë. Nënvizoj se asgjë nuk është pa masë në këtë botë, sepse qenia pa masë është kaos, trazirë. Gjithashtu dhe dashuria ka masë por masa e saj është e ndryshme nga masa e gjithçkaje tjetër, ajo i dërrmon, shkatërron, shtyp mbarë masat e tjera, pikërisht ashtu siç thotë në atë dyvargëshin që lexuat pak më parë:

Dashuria e zien detin pikërisht si një kazan,

Dashuria e zvogëlon malin pikërisht si rëra.

Këtu me thënien shndërrimi, zvogëlimi i malit pikërisht si rëra, ai bën me shenjë tek rrëfimi ḳurānor i të nderuarit të dërguar Mūsā (p.m.t.): “فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا” “Felemmā texhel’lā Rabbuhu li’l-xhebeli xhe‘alehu dekkān ue kharra Mūsā ṣa‘iḳān” (Kur u shfaq Zoti i tij në drejtim të malit Ai e bëri atë thërrime-thërrime njësh me tokën dhe Mūsāit i ra të fikët). (Sūre E‘rāf, 143) E thënë ndryshe dashuria është i boshti i ecurisë dhe rrjedhës së qenies. Meulānā ka arritur në këtë pikë, pra ai nuk thotë gjëra të ëndërruara, sepse Meulānā është një njeri i cili e ka përftuar këtë.

Ky është komentimi i një ājeti në Ḳur’ānin Famëlartë. Shprehem kështu sepse dhe Allāhu e shënjon këtë në Ḳur’ānin Fisnik. Kështu që këtë ājet mund ta kuptojnë vetëm njerëz të urtë si Meulānā, ndërsa ne thjesht e lexojmë dhe e kalojmë. Megjithatë thëniet e tij kalojnë në ājetin ḳurānor që do të lexoj tani: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ” “Jā ejjuhe’l-ledhīne āmenū men jertedde minkum ‘an dīnihi feseufe je’ti’l-lāhu biḳaumin juḥibbuhum ue juḥibbūnehu edhil’leten ‘ala’l-mu’minīne e‘izzetin ‘ala’l-kāfirīne juxhāhidūne fī sebīli’l-lāhi ue lā jekhāfūne leumeten lāimin”. (O ju që besuat, kush kthehet pas (largohet) nga feja e tij, shumë shpejt do të sjellë Allāhu një popull që Ai i do ata dhe ata e duan Atë, ata janë të butë ndaj besimtarëve dhe të ashpër ndaj mohuesve, që luftojnë në udhën e Allāhut dhe nuk i frikësohen qortimit të qortuesit”. (Sūre Māide, 54) Pra gjithçka fillon me “ḥubbin” (dashurinë). Njerëzit e urtë e quajnë këtë “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie).

I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar donte të krijonte këtë botë. Dëshira e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është muḥabbeti (dashuria e ndërsjellë) i Tij. Kurse muḥabbeti (dashuria e ndërsjellë) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është ‘ashḳu (dashuria). Ashtu siç kemi bërë të qartë dhe më parë fjala ‘ashḳ (dashuri) nuk është përdorur për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Shkaqet e saj do t’i sqarojmë më vonë. Krahas kësaj në vend të fjalës ‘ashḳ (dashuri) është përdorur fjala “ḥubb” (dashuri), pikërisht siç preket në ājetin kurānor: “يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ” “juḥibbuhum ue juḥibbūnehu” (Ai i do ata dhe ata e duan Atë). Ashtu siç shihet qartë Allāhu i Lavdëruar e ka zënë fill me ḥubbin (dashurinë).

Fundja muḥabbeti (dashuria e ndërsjellë) është zanafilla e gjithçkaje. Kurse muḥabbeti (dashuria e ndërsjellë) është një dashuri e madhe, një dëshirë e zjarrtë. Me fjalë të tjera ḥubbi (dashuria) është një dëshirë e zjarrtë. Meqenëse Allāhu i Madhëruar deshi të krijonte këtë botë dhe njeriun, ajo është pasqyrimi i dashurisë së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, kështu që dhe ne duhet ta duam, dëshirojmë dhe kërkojmë Allāhun e Lartësuar. Madje dhe nëse njeriu nuk do e dijë vetë rishtas dashuria e Allāhut është brenda tij. Madje dhe nëse njeriu do të bënte gabim në miṣdāḳun (baraspeshën, barasvlerën, të kundërtën e jashtme) e tij sërish dashuria e Allāhut është në çdo atom. Edhe nëse do të hapni bërthamën, zemrën e çdo qelize përsëri do të gjeni diellin brenda saj.

Në çdo atom, grimcë, molekulë, pikë, qelizë, qenie ka dashuri hyjnore sepse që të tëra janë në gjendje lëvizjeje drejt të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Çdo qenie është në gjendje lëvizjeje. Nuk ka asnjë qenie të heshtur, të qetë në këtë botë. Kjo lëvizje është një “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie) drejt të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Kjo lëvizje është gjithmonë një lëvizje me anë, drejtim lartësimi dhe nuk është një lëvizje me drejtim rënie. Madje dhe lëvizjet me drejtim rënie në pamje të dukshme, të jashtme si rënia e gjethes në vjeshtë janë mbi vijën e një lëvizjeje tjetër lartësimi. Si përfundim bëjmë të ditur se lëvizja është me drejtim “mute‘ālī” (lartësimi, i përtejmë). Kjo lëvizje është një “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie) pra ‘ashḳu (dashurie). Ja pra këtë thotë dhe i nderuari Meulānā. Ky i fundit lajmëron se boshti i kësaj bote është ‘ashḳu (dashuria). Kjo botë kthehet, rotullohet në bazën e dashurisë. Nëse dashuria nuk do të ishte atëherë kjo botë nuk do të mund të drejtohej. Ḳur’āni Kerīmi e shpreh me fjalën “ḥubb” (dashuri) konceptin e ‘ashḳut (dashurisë).

Larixhānī: Ju duke përdorur një thënie të mahnitshme sapo thatë: “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie); shumë mirë por cili është dallimi i kësaj me “ḥareketu’l-xheuheri” (lëvizje thelbi)?!

Mjeshtër Dīnānī: “Ḥareketu’l-xhueheri” (lëvizja e thelbit) është “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie) me terminologjinë e njerëzve të urtë. Ḥareketu’l-xheuheri (lëvizje thelbi) është një term filozofik. Ṣadru’l-Muteel’lihīn Ḥāfiḍḥ Shīrāzī e shprehu me llogari logjike, mendore dhe dëshmi të qartë këtë dhe pohoi se thelbi ka një lëvizje në vetë vetën e tij. Ai solli shumë fakte, prova lidhur me këtë. Ai teksa arrinte me dëshmi logjike deri këtu, të urtët e tjerë e shikojnë këtë lëvizje si   “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie). Një njeri mund ta emërtojë “ḥareketu’l-xheuherin” (lëvizjen e thelbit) si “ḥareketu’l-ḥubbi” (lëvizje dashurie).

Larixhānī: Ka gjasa që ai “ḥareketu’l-xheuherin” (lëvizjen e thelbit) e tregon si gjithëpërfshirjen në vetën e sendeve të  “ḥareketu’l-ḥubbit” (lëvizjes së dashurisë).

Mjeshtër Dīnānī: Dhe në të njëjtën kohë si qenien mute‘ālī (e lartësuar, e përtejme) të saj, sepse në “ḥareketu’l-xheuheri” (lëvizjen e thelbit) ka te‘ālī (lartësim). Kjo është arsyeja se për ḥikmetin (urtësinë) e Ṣadru’l-Muteel’lihīnit është thënë: “Ḥikmetu’l-Mute‘ālijje” (Urtësia e Lartësuar, e Përtejme). Lëvizja e thelbit është me drejtim lartësimi. Në fakt kuptimi i lëvizjes së thelbit mund të jetë pakëz i vëshirë për t’u kuptuar nga disa njerëz, sepse lëvizja e thelbit nuk është një lëvizje mekanike, por aj është një lëvizje te‘ālī (lartësimi, ngjitjeje, ngritjeje). Megjithatë miratojmë se lëvizja nga një vend në një vend tjetër nuk është lëvizje. Gjithashtu as shkuarja nga një planet në një planet tjetër apo shkuarja nga një element në një element tjetër nuk është lëvizje.

“Ḥareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është një lëvizje te‘ālī (lartësimi). Mbarë bota është në gjendje lëvizjeje që njeriut të jetë. Shtojmë se mbarë sendet, trupat e pajetë janë në gjendje lëvizjeje për të arritur në vendin e bimës, bimët janë në gjendje lëvizjeje për të arritur në vendin e gjallesave, kafshëve dhe gjallesat, krijesat janë në gjendje lëvizjeje për të arritur në vendin e njeriut. Edhe njeriu me mbarë qenien dhe vetën e tij është vazhdimisht në gjendje lëvizjeje për të arritur në të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Ja pra kësaj i thuhet “ḥareketu’l-mute‘ālī” (lëvizja e lartësuar, e përtejme).

Njeriu shkon nga lëvizja instinktive në lëvizjen shqisore, nga lëvizja shqisore në lëvizjen ëndërrimtare, nga lëvizja ëndërrimtare në lëvizjen vegimtare, nga lëvizja vegimtare në lëvizjen mendore dhe ashtu siç ka thënë Meulānā nga lëvizja mendore në lëvizjen e dashurisë pra ai shkon drejt një synimi mute‘ālī (të lartësuar, të përtejmë). Lëvizja e thelbit nuk është një lëvizje horizontale, por është një lëvizje vertikale. Pra ajo nuk është një lëvizje nga e djathta në të majtë, ose nga veriu në jug, por është një lëvizje e drejtuar nga poshtë lart. Pra njeriu shkon në logjikën, racionalen në përtej racionales dhe më në fund në vendin “fenā fi’l-Ḥaḳḳ” (shkrirja, tretja me të Vërtetin).

Larixhānī: Ajo që dua të thoja ishte kjo: Në vetë thelbin e vetvetes është e fshehur dhe e vërteta e lëvizjes.

Mjeshtër Dīnānī: Mullah Ṣadrā arrin në këtë përfundim në analizën e fundit. Pra se duhen gjashtë gjëra për lëvizjen: “mebde” (fillimi), “muntehā” (fundi), “ḥareket”, “muteḥarrik” (lëvizja, lëvizësi), “minhu” (nga ai) dhe “ilejhi” (në Të)... Mirëpo në analizën e fundit Ṣadru’l-Muteel’lihīni arrin në përfundimin se ḥareketi (lëvizja) dhe muteḥarriku (lëvizësi) janë e njëjta gjë. Pra vetë thelbi është ḥareket (lëvizje) dhe muteḥarrik (lëvizës). Pra ai shpalos kështu: “Bota nuk është gjë tjetër përveç lëvizjes”. Kështu që në analizën e fundit ai arrin në këtë përfundim. Nëse do të vijë vendi i duhur ne mund të flasim më tepër për këtë çështje.

Larixhānī: Unë e zura këtë në gojë për të mund të ngritur pyetjen e mëtejshme. I nderuari Meulānā teksa bën fjalë për dashurinë dhe lëvizjen gjatë tërë veprës së tij me titull: “Defter-i Shesh” (Gjashtë Fletore) ai e shikon lëvizjen si dyanëshe, dypalëshe. Pra kërkesa vjen nga qeniet, ndërsa ndihma vjen nga Allāhu i Lartësuar. Pra ai e shikon me dy drejtime, kahe xhadenë e dashurisë.

Ata me zemra të lakuara i kërkojnë me mish e me shpirt ata që nuk kanë zemër,

Të tërë të dashuruarit janë gjahu i dashuruesve.

Të eturit kërkojnë ujë në këtë botë,

Por edhe uji i kërkon të eturit në këtë botë.

Kjo do të thotë se jo vetëm të eturit kërkojnë çezme, por dhe çezmja i kërkon, pret të eturit.

Mjeshtër Dīnānī: Po, themi se ky është njëri nga problemet, shqetësimet e teologjisë... Ashtu siç mistiku Meulānā ka vënë me të drejtë të plotë gishtin, ndihma e ndihmësit, ose frymëzimi i dhënësit të frymëzimit nuk është pa kërkesë. Pra duhet të ketë një kërkesë për ndihmën, gjë që është mëse e natyrshme, se mbarë bota është kështu në këtë mënyrë. Për shembull kur ju hani ushqim, hani ushqim sepse ndjeni kërkesën, nevojën e ushqimit. Ju hani ushqim sepse ndjeni urinë, ju nuk mund të hani nëse nuk ndjeni uri.

Në termin e filozofëve ose të urtëve kësaj i thuhet “lisānu’l-isti‘dāti” (gjuha e aftësisë, mjeshtërisë). “Lisānu’l-isti‘dati” (gjuha e aftësisë) është gjuha e dëshirës, kërkesës. Megjithatë bëni kujdes, sepse dhe kërkesa është njëra nga shkallët e dashurisë. Edhe kërkesa është një lloj dashurie; pra kërkesa në mënyrë të skajshme, të tepruar është dashuri. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është i zoti i ndihmës dhe bota është shfaqur me dritën e ndihmës së Tij. Në këtë aspekt Allāhu i Lavdëruar është vepruesi absolut. Allāhu nuk është dëshirues, kërkues. Allāhu nuk është aftësia, por është vepruesi absolut. Allāhu është xheuādi (bujari) absolut, Ai është dhënësi absolut, dhuruesi absolut i mirësive, pra Ai është dhënës dhe nuk është marrës.

Për këtë arsye bëhet fjalë për një debat, diskutim të tillë. Vallë a nuk bëhet ky “ḳābil” (aftësues, pranues) dhe “fā‘il” (veprues) shkak për dyjëzimin?! Në një kohë kur ne i besojmë teuḥīdit (njëjësimit) absolut. Shprehemi kështu sepse mbarë të dërguarit (p.m.t.) kanë folur për teuḥīdin (njëjësimin) dhe veçanërisht Islāmi është teuḥīdi (njëjësimi) absolut. Shumë mirë por nëse do të pranojmë se ka një “ḳābil” (aftësues, pranues) dhe një “fā‘il” (veprues) a nuk shfaqin këta të dy dyjëzimin?! Kështu që ky është një problem, shqetësim që është përfolur në mbarë fetë dhe filozofitë e ndryshme.

Njerëzit tanë të urtë dhe filozofët tanë teologë e kishin zgjidhur këtë çështje në njëfarë mënyre. Ata shprehin se “dhe aftësia është në drejtimin e  veprimit”. Pra Allāhu si fillim jep aftësinë, mjeshtërinë, zotësinë pra “e‘jjānu’th-thābiten” (sendet e qarta të fiksuara në diturinë e Allāhut përpara se të bëhen të dukshme: Media e Lirë), ose māhijetin (natyrën, përbërjen, strukturën) me thënien tonë. Māhijeti (natyra) është fituesi i qenies. Njeriu nuk ishte më parë, mirëpo ādemi (asgjëja) që pranon qenien nuk është. Asgjëja nuk mund të krijojë kurrë qenie. As agjëja nuk mund të jetë dhe as qenia nuk mund të mos jetë.

Shumë mirë ç’është ajo gjë që i jepet si qenie vetë detit, gjallesës, gurit, krijesës, murit, njeriut, pemës?! Filozofët e quajnë këtë māhijet (natyrë). Māhijeti (natyra) është kërkuesi i qenies. Allāhu ia jep qenien atij. Shumë mirë por nga vjen vetë mahijeti (natyra)?! Gjëja që ne i themi māhijet në këtë botë është shfaqja e e‘jjānu’th-thābites (sendeve të qarta të fiksuara). Pra të tëra këto natyra janë e‘jjānu’th-thābite në diturinë, njohurinë, urtësinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Pamjet e natyrave në këtë botë ishin në diturinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar që në përjetësi. Atëherë theksojmë se kjo e‘jjānu’th-thābite iu përkasin sërish Allāhut dhe janë pamjet e diturisë së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Atëherë dhe aftësitë janë në drejtimin e vepruesit dhe kjo nuk ka asnjë dëm ndaj teuḥīdit (njëjësimit). Sepse gjithçka ka vetëm një prejardhje.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, shumë mirë mjeshtër i nderuar, ju sollët në rend të ditës një pyetje të rëndësisë jetike duke thënë nëse vëmë aftësinë përballë veprimtarisë krijohet dyshimi i dyjëzimit. Si rrjedhojë ju u përgjigjët se natyrat janë shfaqjet e pamjeve të e‘jjānu’th-thābites (sendeve të qarta të fiksuara); edhe pamjet e e‘jjānu’th-thābites (sendeve të qarta të fiksuara) janë emrat e Allāhut, edhe emrat e Allāhut janë nga veta e Tij, si rrjedhojë nuk kemi të bëjmë me dyjëzim. Ky është hem një shpjegim i mrekullueshëm dhe hem një qasje urtësie por vallë si mund të shpjegohet kjo në këndvështrimin filozofik?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, sepse dhe mendimet e filozofëve janë në këtë drejtim. Natyrisht se dhe filozofët, të urtit kanë hierarkitë e tyre. Gjithashtu dhe Mullah Ṣadrā ose Ibn Sīnā mendojnë pikërisht në këtë mënyrë, sepse dhe mendja e kërkon këtë. Pretendimi se në këtë botë ka dualizëm (dyjëzim) është shirk (përshkrim shok i Allāhut). Ky pretendim jo vetëm se bie ndesh me teuḥīdin (njëjësinë) por bie ndesh dhe me mendjen; sepse dyjëzimi nuk mund të jetë thelb-themel.

Zbardhim se kishte një mori filozofësh që mbanin anën e shirkut si tani në botën bashkëkohore ashtu dhe në botën e lashtë. Fjala vjen shumica e filozofëve përpara Sokratit në Greqinë e Lashtë mbështesnin shirkun dhe besonin në qenien e hyjnive. Krahas kësaj një llogari e vockël na tregon se kethreti (shumësi) nuk mund të jetë thelb, themel.

Unë me qëllim që të mund të hedh sadopak dritë mbi këtë çështje hyjnore kam dëshirë të sqaroj uaḥdetin (njëjësin) dhe kethretin (shumësin) në këtë botë duke dhënë një shembull. Ne e kuptojmë më mirë me numra këtë çështjen e uaḥdetit (njëjësit) dhe kethretit (shumësit). Nëse ju nisni e numëroni një, dy, tre ju nuk mund të arrini në fund të numrave. Numrat nuk janë de facto të pafund por janë si de facto pra si mundësi, si potencial të pafund. Ju nuk mund të bëni fjalë për një numër për të cilin nuk mund të përfytyroni një më të lartë se vetë ai. Nuk ka rëndësi se në ç’numër arrini patjetër mbi të ka një numër tjetër.

Që të tërë filozofët e kanë thënë këtë gjendje dhe ne jemi të detyruar që ta themi këtë. Ata përdorin thënien “mutebājin” për numrat. Shumë mirë por çfarë do të thotë “tebājun” (qenia i ndryshëm dhe i veçuar)?! Fjala vjen numri 4 dhe 5 kanë një përpjesëtim, raport “tebājuni” (ndryshimi dhe veçimi) me njëri-tjetrin. Pra asnjë veçori e numrit 4 nuk gjendet në numrin 5 dhe gjithashtu asnjë veçori e numrit 5 nuk gjendet në numrin 4. Kjo është kështu hem në pikëpamjen matematikore dhe hem në pikëpamjen shpirtërore.

Për shembull veçoria e numrit 40 “erbe‘īn” nuk gjendet në numrin 50 “khamsīn” ose 30 “thelāthīn”. Numri 40 “erbe‘īn” ka një veçori hem matematikore dhe hem shpirtërore.

Ej ṣūfī sharab ān geh sheved ṣāf ké,

Der shīshe be māned erbe‘īni.

Dyvargëshi i lartpërmendur ka këtë kuptim: “O ṣūfī vera bëhet ṣaf (e kulluar, e pastër) vetëm nëse rri dyzetë ditë në shishe”. Për më tepër në një ḥadīth ceket kështu: “Nëse një njeri bën adhurim me ikhlāṣ (çiltërsi) dyzetë ditë, Allāhu rrënjos urtësinë në zemrën e tij”. Pra as qenia e ditës së 39 nuk ka ndikim dhe as qenia e ditës së 41 nuk ka ndikim, por vetëm qenia e ditës së 40 “erbe‘īn” ka ndikim.

Unë dua të them këtë duke ilustruar këta shembuj: “Numrat janë mutebājin, si rrjedhojë ata zotërojnë dhe kethret (shumës). Pra ata nuk mund të bashkohen, ky numër është veç dhe ai numër është veç”. Mirëpo një gjë tregon mospërputhje me këtë. Ndonëse matematikanët e shikojnë si numër filozofët nuk e quajnë si numër. Kjo gjëja për të cilën po flasim është “njëshi”. Filozofët janë të mendimit se njëshi nuk është numër.

Sigurisht se matematikanët si pasojë e mendimit si sasi të njëshit dhe mosshikimit të ngjarjes si natyrë e shikojnë njëshin si numër. Por filozofët nuk e shikojnë njëshin si numër. Përse?! Sepse ai nuk është mubajin me asnjë numër. Por përse nuk është mubajin, sepse të tërë numrat përbëhen nga njëshi. Pra dyshi përbëhet nga dy njësha; treshi përbëhet nga tre njësha, katra përbëhet nga katër njësha e kështu me radhë. Pra nëse nuk do të kishim njëshin nuk do të mund t’i përftonim numrat.

Le të mendojmë për fjalën ‘arabe “‘aded” që ka kuptimin e numrit. Fjala ‘arabe “‘aded” nënkupton “mā ju‘addi bīhi’l-uāḥidi" (ai që përsëritet, rrotullohet me të njëshi), pra përsëritja e njëshit. Atëherë përkufizojmë se gjendja e ‘adedit (numrit) është me numërimin e uāḥidit pra njëshit. Ju mund të shtroni një kundërshtim të tillë këtu dhe mund të thoni si më poshtë: “Po, çdo ‘aded (numër) përbëhet nga njëshi por mund të citojmë dhe kështu: “Për shembull numri 4 ashtu siç përbëhet nga katër njësha, përbëhet dhe nga dy dysha. Atëherë vallë përse ju këmbëngulni se numrat krijohen, përbëhen nga numri “1” (një)?!”

Nëse ju do të më kundërshtoni në këtë mënyrë atëherë unë do t’iu kthej këtë përgjigje: “Po, numri 4 përbëhet nga dy dysha ose nga një tresh dhe një njësh; por përsëri dhe ato dy dysha përbëhen nga njëshi. Gjithashtu numri 4 përbëhet dhe nga një tresh dhe nga një njësh, pra rishtas treshi përbëhet nga tre njësha. Si rrjedhojë si përfundim miratojmë se mbarë numrat përbehen nga “1” (njëshi)”.

Po, në këtë çështje mund të bëhet dhe një kundërshtim filozofik: Numrin 4 mund ta përftojmë me 3 udhë si vijon: “2+2, 3+1 dhe 1+1+1+1”, por duhet ta bëjmë vetëm me njërën nga këto udhë. Sipas filozofëve nëse kjo bëhet me tri udhët njëkohësisht atëherë: “Përsëritja shfaqet në vetë. Kurse nuk ka përsëritje në vetë. Duhet të bëhet me vetëm njërën nga këto”. Atëherë nëse do të bëhet me vetëm me njërën nga këto udhë kumtojmë se numri 4 duhet të bëhet me katër njësha; sepse dhe të tjerët në fund të fundit bëhen nga njëshi.

Baza e kësaj bote është matematika, kjo botë është ndërtuar sipas bazës së matematikës. Nga një atom i vogël dhe deri në qiejgërvishtësit shumëkatësh, madje deri në galaksitë gjithçka është krijuar, ndërtuar sipas llogarive matematikore. Pra ka sasi dhe llogari në mbarë këto. Asgjë në këtë botë nuk është pa llogari. Ashtu siç e tërë kjo botë është mbështetur në matematikë edhe e tërë matematika është mbështetur në “njëshin” dhe si përfundim është një. Pra është uāhid (një); por jo nëse ju tai thoni se kjo botë është hem uaḥdet (njëjës) dhe hem kethret (shumës) atëherë sërish do të keni pranuar kethretin (shumësin). Mirëpo dhe kethreti (shumësi) është shfaqur nga uaḥdeti (njëjësi).

Kethreti (shumësi) nuk mund të jetë thelb, kethreti (shumësi) mund të jetë vetëm në vendin ku është uāḥidi (njëjësi, njëshi). Vallë a mund të ketë kethret (shumës) nëse nuk ka uāḥid (njëjës, njësh)?! Sigurisht se jo, atëherë vallë si kethreti (shumësi) mund të jetë thelb?! Kethreti (shumësi) nuk mund të jetë kurrë thelb, uāḥidi (njëshi) është gjithmonë thelbësori. Unë e thashë këtë për të sjellë një dëshmi të qartë dhe provë me qëllim që të sqaroja se përse vazhdimisht flas për teuḥīdin (njëjësinë). Pra ajo që dua të them është kjo: “Teuḥīdi (njëjësimi) është një gjë për të cilën kanë folur mbarë të dërguarit, por pavarësisht kësaj edhe mendja e njeriut e kupton se teuḥīdi (njëjësimi) është thelbësori. Uāḥidi (njëshi) është baza e qenies.

Shfaqjet e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar nuk janë vetëm kethīr (të shumta), por janë dhe pafund dhe pakufi. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar ka shfaqje pafund në çdo çast. Megjithatë prejardhja e mbarë këtyre shfaqjeve është vetëm një muetexhel’li (shfaqës). Mutexhel’li (shfaqësi) është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar dhe është një, por shfaqjet e Tij janë pafund dhe pakufi që nga e përhershmja deri në përjetësi.

Kej refti z’dil ki temennā konem torā,

Kej budei nehūfte ki pejdā konem torā.

Gajbet ne kerdei ki shevem ṭālib-i ḥuḍūr,

Pinhān ne geshtei ki huvejdā konem torā.

Bā sed hezār xhélve borun ‘amedi ki men,

Bā sed hezār dīde temāshā konem torā.

Kur ike nga zemra që të të dëshiroj,

Kur u fshehe që të të gjej.

Ti nuk humbe që unë të kërkoj gjetjen tënde,

Ti nuk u fshehe që të të shfaq.

Ti erdhe me qindra mijëra shfaqje tek unë,

Lërmë të të shikoj me qindra mijëra sy.

Si rrjedhojë ne duhet të ndryshojmë dhe shikimin tonë, sepse nëse shikojmë vetëm me një sy, atëherë mund të shikojmë vetëm një shfaqje. Ne duhet të ndryshojmë syrin dhe shikimin në çdo çast, sepse dhe ndryshimi i shikimit është përsëri shfaqja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Të urtët si Ḥāfiḍḥi dhe Meulānā bëjnë shpeshherë fjalë për “zulfin” (balluken, gërshetin). “Zulfi” (ballukja) është e zezë dhe është simboli i kethretit (shumësit) në terminologjinë e të urtëve. Kurse uaḥdeti (njëjësi) është treguar gjithmonë me bardhësinë, “nūrin” dritën, ose ndriçimin, ndërsa kethreti (shumësi) është treguar me të zezën. Kur thuhet: “zulf-i sijāh” (ballukja e zezë) kjo është një shenjë për shumësin e të dashurit, pra është një shenjë për shfaqjet pafund e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Kur Ḥāfiḍḥi ose Meulānā bëjnë fjalë për balluken e të dashurit, ata me këtë shënjojnë për shfaqjen e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim shumë i bukur. Njeriu  ndonjëherë mendon se këto janë thjesht dhe vetëm ndjenja të rëndomta poetike; mirëpo kur shohim veprën me titull: “Methneuī” (Dyvargëshit) vëmë re se ajo është një vepër e mirërenditur, tejet e rregullt aq sa nuk mund t’i ndryshohet vendi qoftë një vargu të vetëm.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ne vëmë re se të tëra themelet e urtësisë së të urtëve pothuajse janë llogaritur me një kujdes matematikor. Fjalët e të urtëve janë më të përpikta, rregullta se fjalët e filozofëve, ashtu siç cekët dhe ju disa njerëz mendojnë se këto janë vetëm disa ëndrra poetike por patjetër që nuk është kështu. Sigurisht se kjo është e vlefshme për poetët që janë të urtë, kurse çdo poet nuk është i urtë.

Larixhānī: Njëra nga gjërat më të bukura që i nderuari Meulānā ka thënë për sa i përket dashurisë është tregimi i tij se dashuria është diçka që shkon hem nga qiejt në drejtim të tokës dhe hem nga toka në drejtim të qiejve.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo çështje që ju tërhoqët vëmendjen lidhur me poetin Meulānā në këtë çast është me të vërtetë shumë e rëndësishme. Ky është një tregues i mendimit dialektik të Meulānës. Pikërisht ashtu siç kemi përmendur me dhjetra herë më parë Meulānā zotëron mendimin dialektik. Sigurisht se ky i fundit nuk është mendimi dialektik i Hegelit, ndonëse ky i fundit është ndikuar tepër nga Meulānā dhe e ka shprehur hapur këtë. Mirëpo mendimi dialektik i Meulānës është hyjnor. Pra ai i shikon sendet gjithmonë të lidhura me njëra-tjetrën. Ai rrëfen kështu në mënyrë të hapur në një vend në lidhje me çështjen që sapo cekët:

Qenia, rënia në dashuri qoftë nga kjo anë, qoftë nga ajo anë,

Përfundimi është udhërrëfyes për ne në atë anë.

Ky është thelbi i mendimit të Meulānës.

Larixhānī: Mjeshtër, lajmërojmë se mbarë cilësitë që Meulānā ka përcaktuar për ‘ashḳun (dashurinë) kanë të bëjnë me ‘ashḳun (dashurinë) dhe khauāṣṣin (të veçantët, të zgjedhurit). Ai përshkruan si më poshtë:

Dashuria i ngjan një anije për khauāṣṣin,

Hasja në gjëmë e hipësit në anije është e rrallë shumica shpëton.

Shit mendjen, mençurinë dhe bli admirimin,

Mençuria është pandehje, kurse admirimi është një mendim.

Ai këtu tregon dy vende urtësie në një dyvargësh.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohojmë se kjo është një fjali e rëndësisë jetike. Natryrisht se ne nuk patëm mundësi që të flisnim për poezinë që ju sapo lexuat. Ai madje në një vend thotë se ka një vend dhe më të lartë se dashuria. Por këtu rrëfen: “Dashuria i ngjan një anije për khauāṣṣin” (të veçantët, të zgjedhurit). Çdo njeri dashurues mund të mos arrijë patjerër shëndoshë e mirë në bregdet. Dashuria herë-herë e bën copë e çikë njeriun. Dashuria është pothuajse si një kalë i egër, i llastuar. Nëse njeriu mund ta vërë nën fre, ta zbusë atë mund të shkojë në vendmbërritje me të, por nëse nuk mund ta bëjë këtë ai kalë e hedh njeriun përtokë. (Mjeshtri e komenton si të veçantët, të zgjedhurit fjalën “khauāṣṣ” që kalon në poezi, por ka mundësi që të jenë synuar dhe shqisat, në këtë rast mund të bëhet komenti se është nëkuptuar “Dashuria duhet të jetë udhërrëfyesja e koncepteve tona fizike”: Media e Lirë)

Pra sipas Meulānës dashuria është si një anije që khauāṣṣin (të veçantët, të zgjedhurit) i çon në pikësynim. Megjithatë sqarojmë se ata janë khauāṣṣ pra njerëz të aftë për dashurinë. Mirëpo dikush tjetër mund ta humbë toruan, të shpërqendrohet tërësisht, sepse dashuria është jashtë mase e vështirë. Themi kështu sepse ajo pjesa që lexuam pak më parë është tej mase e rëndësishme: “Shit mendjen, mençurinë dhe bli admirimin”. Mençuria nuk është diçka që të hyn shumë në punë në dashuri, sepse nuk ka llogari në dashuri. Mençuria e përmendur këtu janë llogaritë ditore, sepse njeriu nuk mund të ecë, lëvizë pa bërë llogaritë.

Por këtu ka ka një vend të quajtur admirim. Admirimi i këtushëm pra gjendja e çudisë, habisë nuk është një admirim i përlyer, i përzier me dyshim. Çudia e këtushme është çudia e ndjerë për madhështinë. Themi se ka dy lloj çudish, në llojin e parë ka dyshim, pra njeriu përjeton një dyshim dyhim se nga cila anë të shkojë, vallë a të shkoj në këtë anë apo të shkoj në atë anë. Kurse lloji i dytë Ndërsa lloji i dytë i çudisë del në dritë përballë madhështisë, pra si pasojë e një lartësimi, madhështie që ka takuar.

Gjithashtu dhe frika është dy llojesh. Lloji i parë i frikës ka të bëjë me gjërat më normale siç janë një gjëmë; një kërcënim, një rrezik, faj, gabim, krim, plagosje për të cilat bëhet fjalë jo vetëm për njeriun por dhe për kafshën. Kurse lloji i dytë i frikës ka të bëjë me madhështinë, që përkthehet se ju e ndjeni veten aq të vogël përpara diçkaje sa ju përfshin një çudi, habi. Si rrjedhojë zotëriu i muuaḥḥidëve (njëjësuesve) i nderuari i dërguar i Allāhut (p.q.m.t.) ka thënë: “O Zoti im, shtomë çudinë time”. Sigurisht i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) ishte i çuditur përballë madhështisë së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar; krahas kësaj ai ka kërkuar shtimin e çudisë së tij. Thënia: “O Zoti im, shtomë çudinë time”, do të thotë: “Unë dua të di, mësoj më tepër për madhështinë Tënde”.

Larixhānī: I urti Meulānā rrëfen kështu në këtë çështje:

Dituria jote e shkaqeve të gjithçkaje e pakëson çudinë,

Por çudia të çel udhën për tek ai Ḥaḍreti (i Fortnderuari).

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu, pra nëse i di shkaqet, nëse mendon me ‘il’let (shkak) me’lūl (pasojë), ti mendon në mënyrë filozofike. Si rrjedhojë nuk hutohesh dhe aq sepse tekefundit bëhet fjalë për një llogari. Por kur i lë të tëra shkaqet mënjanë atje është vendi i çudisë. (Takohesh drejtpërdrejtë me Qenien)! Sepse madhështia të merr aq shumë nën ndikim sa tanimë nuk mund të japësh më gjykim në atë çështje.

Larixhānī: Po ndjekës të nderuar. Çështja jonë erdhi në një vend shumë të bukur por mbeti përgjysmë. Shumë mirë mjeshtër, unë dua të flas për mendimin se dashuria e çon njeriun tek Ḥaḍreti (i Fortnderuari) dhe çudia tek Meulānā në programin vijues. Ky ishte një fjalim shumë i bukur. Për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të kenë përfituar nga sqarimet tona të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak