Ai në pjesën me titull: “Ni‘metu’l-Ārifīni” (Mirësitë e të Urtëve) flet për postet, vendet e të urtëve. Kjo nuk ka të bëjë aspak me mendimin e Aristotelit. Ai e ka kapërcyer pjesërisht këtë në librin e tij me titull: “Shifā” (Shërimi). Megjithatë libri i cili shfaq hapur se ai ka kapërcyer mendimet e Aristotelit dhe se është i njohur me mendimin e lashtë īrānian është libri i tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Fatkeqësisht libri i tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) nuk është në duart tona në këtë çast. Ky libër kishte njëzetë vëllime.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

 

Qoftë i përhershëm kujtimi i asaj dite kur na pa në fshehtësi,

Gjurma e diellit tënd të dashurisë u shfaq në fytyrën tonë.

Qoftë i përhershëm kujtimi i asaj dite kur u ula i dehur në rrënoja,

Atje kishte gjëra që janë të pakta në xhāmi‘.

 

Bëjmë të ditur se një pjesë e madhe e pyetjeve është në drejtim të mendimeve, librave dhe veprave të Ibn Sīnās që është një gjeni i madh i historisë islāme dhe īrāniane. Ne kemi gjetur mundësinë dhe rastin që t’i ngrejmë këto pyetje mjeshtrit tonë të nderuar që i ka dhënë dyzetë vite të jetës së tij hetimit dhe hulumtimit të jetës së tij në këtë program. Pas kësaj nëse do Allāhu do të shqyrtojmë veprën e çmuar me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) e hirësisë së tij mjeshtrit tonë.

Mjeshtër i nderuar, Behmenjāri ka mendime mjaft të rëndësishme si nxënësi i Ibn Sīnās. Ai si ne të tërë kërkuesit e tjerë paraqit një masë se si duhet të jetë marrëdhënia mes nxënësve të diturisë dhe hoxhës (mësuesit, profesorit) sonë. Ne në këtë vepër mund të shikojmë dialogun e çiltër, dëlirë dhe të mbushur me dashuri në gjirin e këtyre dy njerëzve me vlerë.

Nxënësi Behmenjār e sheh mësuesin e tij Ibn Sīnān si gjeniun e epokës së tij dhe mendon se dialogu është një udhë shumë e duhur, përshtashme për kuptimin e mendimeve të tij. Mjeshtër sikur të fillonit çështjen në kornizën e kësaj hyrjeje dhe unë do t’i paraqis pyetjet e mia në pjesët e mëtejshme.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç cituat dhe ju se Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā është gjeniu i botës muslimane, por unë mendoj se ai është gjeniu i mbarë botës. Pra kumtoj se Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā është njëri nga gjenitë e historisë së mbarë njerëzimit.

Sigurisht se ka mbi njëmijë vite, madje janë bërë një mori punimesh që kanë të bëjnë me çështjen e Ibn Sīnās në Perëndim, por për fat të keq ai nuk njihet aq sa ka meritë dhe rëndësi. Ibn Sīnā kishte një jetë të shkurtër por shumë pjellore. Ai jetoi përafërisht pesëdhjetëetetë vite në këtë botë. Madje dhe gjatë kësaj jetës së tij të shkurtër ai nuk jetoi shumë i lirë dhe i qetë. Shtetet, vendet e epokës së tij ishin problematike dhe drejtimet, udhëheqjet e epokës së tij nuk ishin drejtime, udhëheqje të mira.

Kumtoj kështu sepse sundues të palëve të larmishme sundonin. Kishte një sundimtar në çdo rajon të Īrānit. Edhe ata sundimtarë e respektonin, vlerësonin Ibn Sīnān falë mjekësisë dhe qenies mjek të tij dhe jo për shkak të filozofisë së tij. Ata nuk ishin njerëz që kuptonin nga filozofia, kjo ishte arsyeja që ata e çonin Ibn Sīnān në vende të ndryshme, thjesht si pasojë e mjekësisë së fuqishme të tij. Ata e shfrytëzonin kohën e tij duke përfituar nga mjekësia dhe qenia mjek e tij.

Një filozof duhet të ketë kohë për marrjen, mendimin dhe shkrimin e filozofisë. Ai ishte shumë i zënë në njërën anë me çështjet e oborrit perandorak dhe punët e mjekësisë. Në shtesë njerëzit grindeshin dhe rriheshin për të, sepse secili donte ta kishte pranë vetes atë. Si rrjedhojë Shejkhu’r-Reīsi ishte pothuajse i robëruar për shkak të përgjegjësive dhe qenies i zënë kot së koti. Mbase dhe për këtë arsye ai nuk mund të jetonte gjatë.

Duke qenë se ai ishte i detyruar të merrej me mjekësi dhe vizitën e të sëmurëve çdo ditë, ai kishte mundësi të merrej me filozofi vetëm gjatë netëve. Prandaj flinte shumë pak. Unë mendoj se këto ishin shkaqet që Ibn Sīnā ndërroi jetë në moshë të re. Ç’është e vërteta ai kishte thënë diçka tjetër vetë. Kur ai u sëmur njerëzit erdhën dhe e pyetën: “Ti je mjek, vallë përse nuk e mjekon veten?!” Kurse ai dha këtë përgjigje: “Shpirti im tanimë nuk ka për qëllim që të marrë masa për vetveten”. Ne nuk kemi si ta dimë nëse ai e ka thënë seriozisht këtë apo ka bërë shaka, mirëpo shtypja e jashtëzakonshme e ushtruar mbi të ishte bërë pengesë që ai të jetonte një jetë të mirë dhe të shëndetshme.

I madhi Ibn Sīnā kishte një mori nxënësish, por disa nxënës ishin shumë të mirë. Me të vërtetë ata ishin shumë besnikë ndaj Ibn Sīnās. Këta nxënës uleshin gjatë netëve me të dhe përfitonin më masën më të madhe nga mendimet e tij të çmuara. Njëri nga ata ishte dhe Behmenjāri emrin e të cilin e përmendët dhe ju.

Ky personalitet i madh me emrin Behmenjār Ibn Merzbān-i Isfahānī ishte dhe një filozof i madh. Ai kishte një respekt tepër të madh dhe të përzemërt për mësuesin e tij Ibn Sīnān. Nxënësi Behmenjār lajmëron se Ibn Sīnā ishte njëri nga personalitetet më të rralla që kishin jetuar ndonjëherë dhe se nuk kishte ardhur asnjë filozof më i spikatur se ai në këtë botë. Me të vërtetë ai kishte përfituar në shkallën më të madhe nga mendimet e tij të larta. Një sërë mendimesh të rëndësishme të Ibn Sīnās janë bartur deri në ditët e sotme falë bisedimeve, fjalimeve të zhvilluara të tij me këtë nxënës dhe me nxënësit e tjerë.

Natyrisht se Ibn Sīnā ka librat e shkruar të tij, nga të cilat më të njohurat janë këto: “Shifā” (Shërimi), “Kitābu’n-Nexhāti” (Libri i Shpëtimit) dhe “Ishārāt” (Shenjat).

Larixhānī: Për më tepër ai ka shkruar dhe librin me titull: “Ḳānūn fī’t-Ṭibbi” (Ligji në Mjekësi).

Mjeshtër Dīnānī: Po, libri i tij me titull: “Ḳānūn fī’t-Ṭibbi” (Ligji në Mjekësi) ka të bëjë me mjekësinë. Ai i ka shkruar vetë këto vepra. Fjala vjen ai e ka shkruar në burg librin e tij me titull: “Ishārāt” (Shenjat). Ai ka bërë të qartë mendimet e tij në këto libra që i ka shkruar vetë dhe këto libra kanë mbi njëmijë vite që janë duke u lexuar, mirëpo krahas këtyre librave gjenden dhe vepra të tjera që përbëhen nga bisedat që nxënësit e tij kanë bërë me të. Ja pra këto biseda janë mendimet më të mrekullueshme të Ibn Sīnās.

Këto mendime dalin në dritë hem në këto biseda dhe hem në veprat që ka përpiluar vetë Behmenjāri. Ç’është e vërteta ky i fundit ka pasqyruar mendimet e hoxhës, mësuesit të tij në librat që ka shkruar vetë. Në këtë aspekt kumtoj se duhet t’i kërkojmë në librat e Behmenjārit ato mendimet autentike, origjinale, të praprekura të Ibn Sīnās, të cilat janë lexuar shumë pak.

Në fakt mendimet më autentike dhe më të mrekulleshme filozofike dalin në dukje në biseda. Domethënë në fakt mendimet e mira dalin në pah në biseda, dukuri që e kemi përsëritur për të disatën herë në këtë program. Unë në librin tim me titull: “Filozofi i Dialogut Nāṣiruddīn Tūsī” kisha sqaruar se ç’rol të rëndësishëm luan biseda në nxjerrjen në pah të vërtetave.

Njëri nga të urtët tanë të vjetër përkufizonte kështu: “Vërtetësia është një qenie aq e çuditshme që ajo nuk flet nëse nuk e hetoni”.

Larixhānī: Kurse Sokrati thotë: “Të vërtetat lindin pa folur në mënyrë të ndërsjellë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu është. Filozofi Sokrat shpreh se vërtetësia është pothuajse si një fajtor profesionist. Pra të vërtetat janë aq profesioniste sa ato heshtin dhe nëse nuk i hetoni ato nuk flasin. Natyrisht sqarojmë se vërtetësia nuk është aspak fajtore mirëpo në thelb vërtetësia është e fshehur si pasojë e fuqisë së tmerrshme së shfaqjes së saj. Ana e mbetur e fshehtë nuk flet kur ju nuk merrni nën hetim atë. Hetimi i vërtetësisë herë-herë ndodh në mënyrën e ngritjes së pyetjeve rreth asaj vërtetësie dhe herë-herë ndodh me bisedën e zhvilluar me një njeri.

Bisedat luajnë një rol të rëndësishëm në nxjerrjen e vërtetësisë në pah. Edhe nxënësit e Ibn Sīnās ishin të vetëdijshëm për këtë. Për këtë arsye mbase ata bisedonin gjatë netëve vonë deri në mëngjes me të. Ata e pyesnin për gjithçka atë dhe Ibn Sīnā gjente mundësinë dhe rastin e sqarimit të çështjeve, të cilat nuk i kishte ndërmend më parë duke qenë se i shtronin pyetje atij. Kjo është arsyeja se një numër i lartë i mendimeve të mrekullueshme të Ibn Sīnās mund t’i gjejmë në bisedat e bëra me nxënësit e tij dhe në veçanti me Behmenjārin, madje në veprat e vetë Behmenjārit.

Unë këtë libër që e përmendët e kisha shkruar në një kohë të afërt. Titulli i librit është “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit). Unë e kam titulluar kështu këtë libër. Unë dua të them se për hir të vërtetës dhe nxënësi Behmenjāri nuk thotë asgjë tjetër përveç thënieve të mësuesit të tij Ibn Sīnās.

Larixhānī: Pra ai është zëri i mendimeve të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju lumtë, ai është pikërisht zëri i mendimeve të tij. Teksa po zgjidhja titullin e librit: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) desha ta përdor bashkë shkronjën “س” (sin) në fjalën “sukhen” (fjalë) me shkronjën “س” (sin) në fjalën Ibn Sīnā dhe shkronjën “ب” (be) në fjalën “bejān” (sqarim) me shkronjën “ب” (be) në fjalën Behmenjār. Nga ana tjetër shtoj se “sukheni” (fjala) është “bejān” (sqarim) dhe se “bejāni” (sqarimi) është “sukhen” (fjalë). Mirëpo ne e shohim një çështje në fjalën e Ibn Sīnās dhe sqarimin e Behmenjārit. Megjithëse këta janë dy stile në thelb është një çështje. E thënë ndryshe ky libër u shkrua me qëllim që të sqarojë se si mendimet e Ibn Sīnās janë pasqyruar në sqarimin e Behmenjārit.

Larixhānī: Ai ka një sqarim të tillë: “Ibn Sīnā meḥremest; zebān-é u ra nehān-é khish mi dīdem” (Ibn Sīnā është shok i të fshehtës; unë gjuhën e tij e shihja si gjërat e mia të fshehta). Zgjedhja e fjalëve “zebān” dhe “nehān” është shumë e çuditshme. Gjithashtu dhe i madhi Meulānā rrëfen kështu: “Thuaj të vërtetën e shpirtit kur sheh shokun e të fshehtës”. Ndërsa Behmenjāri thotë: “Gjuha e tij është gjërat e mia të fshehta”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se kjo është një thënie shumë e bukur. Kjo është një thënie që Behmenjāri e ka thënë në mënyrë shumë të bukur dhe e ka çuar në vend. Ai me këtë thënie ka për qëllim të thotë se ka aftësinë, mjeshtërinë, zotësinë e kuptimit të thënieve të hoxhës, mësuesit, profesorit të tij dhe se është i gatshëm për këtë. Pra nëse Behmenjāri nuk do të ishte ndoshta ato fjalë nuk do të ishin thënë nga ana e Ibn Sīnās.

Marrëdhënia e tij me Ibn Sīnān është si marrëdhënia e Shems Tebrīzit me mistikun Meulānā. Ashtu siç e dini Shems Tebrīzi heshti për vite të tëra. Ai nuk foli me asnjë, madje nuk tha asnjë fjalë të vetme. Shems Tebrīzi tregon si më poshtë:

Unë pashë ëndrrën memece dhe e mbarë bota ishte e shurdhër,

Unë jam i paaftë të flas, populli është i paaftë të dëgjojë.

Meqenëse populli ishte i paaftë ndaj dëgjimit të fjalëve të Shems Tebrīzīt as ky i fundit nuk mund t’i thoshte fjalët e tij. Më pas kur ai u takua me Meulānā Xhelāluddīn Belkhīun (Rūmīun) ai u bë i duhur për “nehānin” (të fshehtën) dhe “zebānin” (gjuhën, fjalët e tij). Më tej Shems Tebrīzī nisi të flasë dhe ai ia tha Meulānës ato që mund të thoshte. Dallimi i vetëm qëndron këtu: “Fjalët e Shemsit dhe Meulānës ishin fjalë urtësie, kurse fjalët e Behmenjārit dhe Ibn Sīnās ishin fjalë filozofike”.

Pra fjalët e Ibn Sīnās u rrënjosën në “nehānin” (të fshehtën) në thelbin e thellësive të shpirtit të tij. Për këtë arsye dhe unë e emërtova librin tim me titullin: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit). Pra Behmenjāri sqaroi thellësitë e mendimeve të tij. Ka shumë çështje në këtë libër të cilat teksa ju i pyesni unë dhe do të mundohem t’ua sqaroj.

Ashtu siç bëra të qartë dhe më parë ka kaluar një kohë më shumë se njëmijë vite nga ndërrimi jetë i Ibn Sīnās dhe sa mirë që është përfituar në masë të madhe nga fjalët e tij. Librat e tij me titull: “Shifā” (Shërimi), “Nexhāt” (Shpëtimi), “Ishārāt” (Shenjat), etj, që të tërë një për një ishin libra mësimi. Megjithatë disa mendime të cilat kanë mbetur të fshehura, të paprekura në fjalët e Ibn Sīnās zënë vend në fjalët e Behmenjārit dhe nxënësve të tjerë.

Unë nuk po them se këto nuk janë folur kurrë por këto fjalë janë cekur shumë pak. Ja pra unë kam bërë shumë fjalë për këto në këtë libër. Ne do t’i prekim më pas se cilat risi janë këto tek Ibn Sīnā.

Larixhānī: Këtu përmendim se njëri nga librat që keni emërtuar është dhe libri me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Ju shprehni se ky libër i përbërë nga njëzetë vëllime është themeli i mendimeve të Ibn Sīnās. Në atë libër ai sqaron dhe qorton gabimet e filozofive përpara tij. Ju e cilësoni si një filozof mendjemprehtë dhe me mendje qortuese atë. Kështu që ne i shikojmë në mënyrë shumë qartë këto veçori në veprat e tij. A mund të na flisni pakëz për këtë libër?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju shtruat një pyetje shumë të rëndësishme. Shtojmë se aventura e librit me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) është mjaft hidhëruese, pikëlluese. Filozofi i madh Ibn Sīnā e ka shkruar vetë me dorën e tij këtë libër pikërisht ashtu siç ka shkruar dhe librat e ngjashëm me të me tituj: “Shifā” (Shërimi), “Nexhāt” (Shpëtimi), “Ishārāt” (Shenjat).

Para së gjithash dua të sqaroj këtë çështje dhe më tej dua të kaloj në librin me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Përsëris se kanë kaluar më tepër se njëmijë vite që nga epoka kur jetoi Ibn Sīnā dhe deri në ditët e sotme. Ai njihet si reīsi (prijësi) i filozofisë “meshshāīte” (peripatetike). Një sërë njerëzish të mëdhenj e cilësojnë atë si “reīsin (prijësin) e filozofisë meshshāīte (peripatetike) të botës muslimane”. Fjala ‘arabe “meshhshāī” është përkthimi i fjalës greke “περιπατητικός” (peripatitikos) e cila përdoret, thuhet për Aristotelin.

Filozofia e Aristotelit është një filozofi “meshshāīte” (peripatetike). Shumë mirë por përse atij i thonë filozofi “meshshāīt” ose “peripatetik”?! Sepse ai i zhvillonte mësimet e tij duke ecur, shëtitur në kopësht dhe kështu ai fliste me nxënësit e tij. Si pasojë e rrëfimit, tregimit të mësimeve duke ecur, shëtitur në kopësht atij iu është thënë “περιπατητικός” (peripatitikos) në greqisht dhe “مَشَّاءِيَّةٌ” (meshshāīt) në ‘arabisht si përkthimi i kësaj fjale që ka kuptimin e “ecësit, shëtitësit”. Shkurtimisht fjala “meshshāīt” (ecës, peripatetik, shëtitës) përdoret për filozofët që janë ndjekësit e Aristotelit.

Arsyeja e quajtjes “meshshāīt” (peripatetik) të Ibn Sīnās është si pasojë e mendimit se ai është ndjekës i Aristotelit. Mirëpo lërmëni menjëherë t’ua përcaktoj hapur dhe qartë se ky është një gabim i madh. Fatkeqësisht dhe mendimtarët tanë të mëdhenj e kanë bërë këtë gabim.

Zbardh se nuk ka asnjë dyshim se Ibn Sīnā e njihte Aristotelin, ai kishte lexuar mendimet e Aristotelit, rishtas ai i pëlqente shumicën e mendimeve të Aristotelit dhe ai e shikonte Aristotelin më të madh se Platonin. Deri këtu nuk ka asnjë dyshim!

Por! Kemi të bëjmë me një por të madh këtu! Ibn Sīnā nuk ka mbetur brenda kufinjve të Aristotelit. Ai e ka qortuar në disa çështje atë. Ai ka vijuar me përparimin mendimor të tij dhe e ka kapërcyer, tejkaluar Aristotelin. Ju mund të pyesni: “Vallë si e ka kapërcyer atë?!” Fundja ai nuk e pranon shumë Platonin dhe nuk është as neoplatonist. Shumë mirë, por si ka mundur t’i kapërcejë ato mendimet e mëdha të Aristotelit?!

Këto janë pyetje të cilat nuk kanë mundur t’u japin përgjigje një numër i madh njerëzish dhe ata mendojnë se Ibn Sīnā ka mbetur në mendimet e Aristotelit. Megjithatë filozofi i vetëm musliman që ka mbetur në mendimet e Aristotelit është Ibn Rushdi ashtu siç kam shkruar dhe në librin tim. Unë kam shkruar një libër në çështjen e shkëlqimit në filozofinë peripatetike të Ibn Rushdit. Ky  fundit nuk e pëlqen Ibn Sīnān sepse ka mbetur tek Aristoteli.

Por vallë si e kapërceu Ibn Sīnā Aristotelin dhe nuk mbeti i fiksuar në mendimet e tij?! Kjo është një pyetje së cilës nuk kanë mundur t’u japë përgjigje një numër i madh njerëzish. Përgjigjemi se Ibn Sīnā zotëron themelet mendimore të kulturës së lashtë īrāniane. Perëndimorët nuk i kthejnë fytyrat e tyre “të bekuara” (!) ndaj kësaj, kurse ata që janë kundërshtarë të kulturës së lashtë īrāniane nuk e pëlqejnë këtë mendim.

Lajmëroj se Ibn Sīnā ishte krejtësisht i njohur me mendimin e lashtë īrānian. Ai zotëronte dokumentet e tij, por fatkeqësisht këto u dogjën dhe u asgjësuan. Ai ishte i njohur me mendimin e lashtë īrānian falë këtyre dokumenteve dhe ia kishte dalë mbanë të kapërcente mendimet e Aristotelit me ndihmën e mendimit të lashtë īrānian. Duke qenë se ai kishte kapërcyer mendimet e Aristotelit ne nuk mund të themi se tanimë mbarë mendimet e Ibn Sīnās janë përmbledhur në librat e tij me tituj: “Shifā” (Shërimi), “Nexhāt” (Shpëtimi), “Ishārāt” (Shenjat).

Ai madje ka zënë fill t’i kapërcejë mendimet e Aristotetlit që në librin e tij me titull: “Ishārāt” (Shenjat). Ai në pjesën me titull: “Ni‘metu’l-Ārifīni” (Mirësitë e të Urtëve) flet për postet, vendet e të urtëve. Kjo nuk ka të bëjë aspak me mendimin e Aristotelit. Ai e ka kapërcyer pjesërisht këtë në veprën me titull: “Shifā” (Shërimi). Megjithatë vepra e cila shfaq hapur se ai ka kapërcyer mendimet e Aristotelit dhe se është i njohur me mendimin e lashtë īrānian është vepra e tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Por ku mbështetem unë kur e them këtë?! E them këtë sepse fatkeqësisht vepra e tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) nuk është në duart tona në këtë çast. Kjo është me të vërtetë një gjendje shumë e dhimbshme, hidhëruese dhe pikëlluese.

Ky libër kishte njëzetë vëllime. Nëse ky libër me njëzetë vëllime do të kishte mbetur, atëherë ne do të flisnim shumë më ndryshe në ditët tona. Me të vërtetë do të flisnim në një lloj tjetër. Shejkhu’l-Ishrāḳi na ka tërhequr vëmendjen nedaj kësaj. Disa pjesë të atij libri kishin kaluar në duart e tij. Ai vetë pohon si vijon: “Unë e fillova Ḥikmetu’l-Ishrāḳin (Urtësinë Iluministe, e Ndriçuar) në vendin ku e përfundoi Ibn Sīnā”. Këtë fjali e thotë Shejkhu’l-Ishrāḳi ynë (Imām Suhreuerdi) disa shekuj pas Ibn Sīnās.

Libri i lartpërmendur u asgjësua në sulmin e bërë nga Mes‘ūd Gazneuīu në sthëpinë e tij në Isfahān. Ai me këtë sulm plaçkitës vuri veçanërisht në shënjestër shtëpinë e Ibn Sīnās e sulmoi atë dhe gjatë atij sulmi u dogj dhe libraria e Ibn Sīnās atje. Kështu që dhe ky libër u dogj atje dhe mbetën vetëm disa pjesë të tij pas.

Lërmëni të shtoj se ‘Abdurraḥmān Bedeuī që është një filozof egjiptian dhe i cli ka ndërruar jetë kohët e fundit pretendon se kanë mbetur disa dorëshkrime nga libri me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Sigurisht se ky është pretendimi i tij dhe ky nuk është diçka e vërtetuar ende për mua. Megjithatë ato disa dorëshkrime të sigurta të emërtuara dhe të botuara të tij me të vërtetë përputhen me mendimin ishrāḳit (iluminist, të ndriçuar).

Ato disa dorëshkrimet e botuara të tij janë ishrāḳite (iluministe) me kuptimin e plotë të fjalës. Në ato libra ka mendime ishrāḳite (iluministe). Sërish sipas pretendimit të tij këto dorëshkrime kanë mbetur nga libri me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) dhe janë pjesë në masën e një përqind të tij. Pavarësisht kësaj ai pranon se libri me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) është djegur dhe asgjësuar. Ja pra ky është tregimi i hidhur që zbulon se përse libri me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) është djegur, asgjësuar dhe nuk ka mbetur deri më sot.

Por për fat të keq ky libër nuk është në duart tona dhe kjo është një dhunë, padrejtësi e historisë. Megjithatë dhe librat me tituj: “Shifā” (Shërimi), “Nexhāt” (Shpëtimi), “Ishārāt” (Shenjat) që janë në duart tona kanë një anë urtësie deri në një masë. Në librin me titull: “Ishārāt” (Shenjat) gjendet një anë shumë e fuqishme urtësie. Për më tepër një sasi urtësie gjendet dhe tek librat e nxënësve të tij dhe në veçanti në librin e Behmenjārit. Por është jashtë mase i gëzuar fakti se veprat e Behmenjārit janë në duart tona, si rrjedhojë ne mund t’i gjejmë në librat e Behmenjārit ato mendimet autentike, origjinale, të praprekura të Ibn Sīnās.

Libri që gjendet në duart tuaja në këtë çast dhe që kam shkruar së fundmi me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) jam munduar të pasqyroj mendimet e këtij filozofi të madh. Por këtë do ta cekim në të ardhmen.

Mjeshtër, ju bëtë me shenjë tek dy pika të rëndësishme. Pika e parë e rëndësishme është kjo: Ibn Rushdi mbeti brenda kufinjve të mendimeve të Aristotelit; mirëpo Ibn Sīnā i kapërceu ato. Në shtesë unë do t’iu pyes se cilët janë kriteret e këtij kapërcimi. Kurse pika e dytë e rëndësishme është se Ibn Rushdi sulmon Ibn Sīnān dhe thotë se filozofia e Ibn Sīnās është me vite dritë larg filozofisë së Aristotelit.

Gjithashtu dhe nga ana tjetër shohim se dhe njerëzit e fushës së urtësisë mbajnë të njëjtën mënyrë qëndrimi kundër Ibn Sīnās. Për shembull Imām Gazzālī ka shkruar veprën e tij me titull: “Tehāfutu’l-Felāsife” (Paqëndrueshmëritë e Filozofëve) kundër tij. Kurse Thenāiu shkruan si më poshtë:

Ata pinë verën sherī‘atike të urtësisë në fe,

Të prirurit grekë janë të privuar nga ajo pije.

Gjithashtu dhe Senāiu e cilëson Ibn Sīnān si “pijanec, i prirur grek”. Edhe ‘Aṭṭāri për të cilin kemi bërë një program me synimin e sqarimit të mendimeve të tij përpara disa kohësh, rrëfen kështu: “Bëhu burri i fesë dhe fshehtësi i të fshehtave, çlirohu nga ëndrrat filozofike”. Mbase me këtë fjali ai kishte synuar filozofinë greke; por secili që kishte mëri dhe mllef ndaj Ibn Sīnās i thurte këto vargje:

Nist ez sher‘ī Nebi-ji Hāshimī,

Durter ez felsefiji jek ādemi.

Nuk ka në sherī‘atin e Lajmëtarit Hāshimit,

Asgjë më të largët se filozofia për njeriun.

Sipas tyre ky njeri është Ibn Sīnā. Pra dua të them se dhunimi, padrejtësia, shtypja e bërë ndaj Ibn Sīnās është mjaft e madhe.

Mjeshtër Dīnānī: Ju sollët një çështje shumë të rëndësishme në rend të ditës. Dy palë e sulmojnë  Ibn Sīnān. Pala e parë janë ndjekësit fanatikë të Aristotelit me në krye Ibn Rushdin. Sipas këtij të fundit Ibn Sīnā nuk mbeti tek Aristoteli, madje nuk mundi ta kuptonte atë. Ai e sulmonte Ibn Sīnān duke shtruar këtë pretendim. Ibn Rushdi pandehte se Ibn Sīnā nuk mundi ta kuptonte Aristotelin, si pasojë e mosmarrjes parasysh të Aristotelit në disa pika.

Megjithatë Ibn Sīnā jo vetëm që e kishte kuptuar Aristotelin, por dhe e kishte kapërcyer atë. Ai duke kapërcyer atë ishte drejtuar në një qasje ishrāḳite (iluministe, të ndriçuar) dhe urtësie. Kurse Ibn Rushdi nuk kuptonte asgjë nga ‘irfāni (urtësia). Ibn Rushdi ishte kundërshtar i ‘irfānit (urtësisë) deri në shkallën fanatike dhe e shihte ‘irfānin (urtësinë) si një përrallë. Dhe kur mendimet e Ibn Sīnās morën një ngjyrë urtësie, natyrisht se kjo nuk i shkoi për shtat Ibn Rushdit dhe pandehu se ai nuk e kishte kuptuar Aristotelin. Mirëpo vëmë theksin se Ibn Sīnā jo vetëm që e kishte kuptuar Aristotelin, por dhe e kishte kapërcyer atë. Kjo është ana e parë e çështjes.

Kurse ata të cilët sulmojnë filozofinë emrat e të cilëve i përmendët si Senāīu, ‘Aṭṭāri, etj., dhe ata të cilët e shikojnë Ibn Sīnān si kreun e filozofisë mendojnë më ndryshe. Me fjalë të tjera ata të cilët e sulmojnë Ibn Sīnān nuk janë vetëm ata të cilët nuk e shikojnë si aristotelian atë si Ibn Rushdi, por dhe të urtët e sulmuan sepse e panë si aristotelian atë. Pra Senāīu dhe ‘Aṭṭāri nuk e pëlqejnë Aristotelin. Për këtë arsye ata thonë se ne nuk e pëlqejmë Ibn Sīnān sepse ai është aristotelian. Kurse Ibn Rushdi e sulmon atë duke thënë se ai nuk është aristotelian.

Ashtu siç shihet qartë Ibn Sīnā mbeti i rrethuar nën sulmin e dy palëve plotësisht të ndryshme nga njëra-tjetra. Teksa Imām Gazzālī shkruante librin e tij me titull: “Tehāfutu’l-Felāsife” (Paqëndrueshmëritë e Filozofëve), ai donte të thoshte kështu: “Unë nuk i kam mirë punët me Ibn Sīnān duke qenë se ai është aristotelian; sepse i kam punët keq me Aristotelin”. Ja pra e shikoni se në ç’padrejtësi të madhe ka pësuar Ibn Sīnā.

Krahas kësaj unë dua të them këtë: “Po, që të dyja palët e sulmuan barbarisht dhe padrejtësisht atë, por në të njëjtën kohë që të dyja palët thanë të vërtetën”. Sepse Ibn Rushdi thoshte të vërtetën teksa miratonte: “Ibn Sīnā nuk është aristotelian”. Ç’është e vërteta ai nuk thoshte se Ibn Sīnā nuk është aristotelian; por thoshte se ai nuk e kuptoi Aristotelin. Mirëpo këtu qëndron dhe gabimi thelbësor i tij. Ibn Rushdi shprehej kështu sepse në çastin kur vuri re se disa mendime të Ibn Sīnās nuk ishin në përputhje me Aristotelin, ai mendoi se Ibn Sīnā nuk e kuptoi Aristotelin. Por në fund të fundit ato mendime nuk ishin mendimet e Aristotelit, por ishin mendimet e vetë Ibn Sīnās. Ja pra në këtë anë po, ai thoshte të vërtetën kur në njëfarë kuptimi pohonte si më poshtë: “Ibn Sīnā nuk është aristotelian”.

Gjithashtu dhe nga ana tjetër të urtët thonë të vërtetën kur në njëfarë kuptimi rrëfejnë si vijon: “Ibn Sīnā është aristotelian”. Po, shpalosim se mendimet e Ibn Sīnās janë të afërta në disa këndvështrime me Aristotelin, mirëpo ai nuk është aristotelian, sepse ai e ka kapërcyer atë. Ata nuk e kuptuan se Ibn Sīnā në njëfarë kuptimi ishte një urtë si vetë ata. Nëse këta të fundit do të kishin lexuar “Ni‘metin” (Mirësinë) e nëntë tek vepra me titull: “Ishārāt” (Shenjat), pjesën me titull: “Maḳāmātu’l-Ārifīni” (Vendet e të Urtëve) që Ibn Sīnā e ka shkruar për ‘ashḳun (dashurinë), pjesën me titull: “Ḥikmetu’l-Mashriḳijjīni” (Urtësia e të Ndriçuarve), ose të paktën komentimin e tij në lidhje me sūren Nūr, atëherë nuk do t’i kishin thënë këto fjalë.

Ata nuk i lexuan këto pjesë, ata i kishin punët keq me filozofinë, ata e shihnin Ibn Sīnān si filozofin më të madh të të tëra kohërave dhe kjo ishte arsyeja se ata  mendonin se duhet të sulmonin Ibn Sīnān. Si pasojë e të tërë këtyre dukurive negative mund të themi se Ibn Sīnā është dhunuar, shtypur së tepërmi. Ai me të vërtetë ka vuajtur shumë ndaj dhunës, shtypjes, padrejtësisë dhe ne duhet ta mbrojmë atë.

Ibn Sīnā hem e lexoi, studioi Aristotelin dhe hem nuk mbeti i fiksuar tek Aristoteli. Ibn Sīnā është hem filozof dhe hem i urtë. Ibn Sīnā është i barabartë me Senāiun dhe ‘Aṭṭārin në çështjen e urtësisë. Fatkeqësisht të urtët e tjerë nuk bënë përpjekje për të njohur Ibn Sīnān dhe nuk e njohën, i urti i vetëm që e njohur në mënyrë të mirë atë është Ebū Sā‘id Ebū Khajri. Ebū Sā‘idi u takua dy ose më shumë herë me të; mitëpo takimet e tyre ishin mjaft të gjsta dhe zgjatën disa ditë. Ebū Sāidi del dëshmitar për Ibn Sīnān dhe thotë se ai është mbresëlënës. Rishtas ai e çmon, vlerëson Ibn Sīnān më lart se një mori të urtësh.

Ebū Sā‘idi miraton se Ibn Sīnā është i urti më i madh. Kjo është dëshmia e një të urti. Nëse dhe filozofët dhe të urtët e tjerë do të kishin mundur ta njihnin Ibn Sīnān plotësisht si Ebū Sā‘idi, atëherë ata nuk do t’i kishin thënë këto fjalë. Të themi të drejtën ata nuk e zunë shumë tepër në gojë emrin e Ibn Sīnās, por folën në atë mënyrë që njerëzit menduan se këto sulme ishin në drejtim të Ibn Sīnās.

Ata kishin një qasje negative ndaj filozofisë së Aristotelit dhe mendonin se Ibn Sīnā ishte simboli i filozofisë së Aristotelit. Megjithatë kjo nuk është e saktë, vërtetë, sepse Ibn Sīnā nuk është simboli i filozofisë së Aristotelit. Lërmëni t’ua përsëris se ai e lexoi dhe e kapërceu Aristotelin, jo si pasojë e mosnjohjes së tij.

Tani ju mund të më pyesni se në çfarë dëshmie mbështetem kur pretendoj se Ibn Sīnā e ka kapërcyer Aristotelin. Ju kthej përgjigje se shikoni dhe librat e tij me tituj: “Ishārāt” (Shenjat) dhe “Shifā” (Shërimi). Shikoni dëshminë e qartë të Aristotelit në çështjen e vërtetimit të Krijuesit. Aristoteli e shikon Allāhun si “muḥarriku’l-euueli” (lëvizësi, vënësi në lëvizje i parë). Aristoteli e beson Allāhun por e shikon Allāhun si lëvizësin e parë. Tani thuamëni qëndron ky sqarim dhe ku qëndrojnë sqarimet e Ibn Sīnās?!

Ibn Sīnā i largon, shtyn me shpinën e dorës këto dëshmitë e tij dhe thotë: “Këto janë gjëra qesharake”. Ibn Sīnā thotë “burhānu’ṣ-ṣiddiḳīni” (dëshmia e qartë e besnikëve). Ai njofton se nuk është paraqitur asnjë dëshmi më e fuqishme dhe më e sigurtë se kjo në çështjen e argumentimit, vërtetimit të Krijuesit që nga fillimi i botës deri tek i dërguari i fundit (p.q.m.t.). Sepse nuk kishte deri më tani, nuk ka as tani dhe nuk do të ketë as në të ardhmen.

Shumë mirë por ku mbështetem kur pretendoj këtë?! Sepse ai arrin me vetë të Vërtetin tek i Vërteti dhe me vetë qenien tek qenia. Ky burhān (dëshmi e qartë) gjendet dhe në Ḳur’ānin Famëlartë. “شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ” “Shehide Allāhu ennehū lā ilāhe il’lā hūe, ue’l-melāiketu ue ulu’l-‘ilmi ḳāimen bi’l-ḳisṭi, lā ilāhe ilā hūe’l-‘azīzu’l-ḥakīmu” (Dëshmoi Allāhu se me të vërtetë nuk ka zot tjetër përveç Tij, e dëshmuan dhe engjëjt e dijetarët dhe se Ai është Zbatuesi drejtësisë. Nuk ka zot përveç Tij, Fuqiplotit e të Urtit). (Sūre Āli ‘Imrān, 18)

Larixhānī: Për këtë çështje dua të flasim në mënyrë të hollësishme në një program tjetër. Unë para pak kohësh kam lexuar artikullin e njërit nga qortuesit të Ibn Sīnās, emrin e të cilit nuk dua ta përmend. Ai thoshte kështu: “Dëmi, ligësia më e madhe që Ibn Sīnā i ka bërë filozofisë është futja e tij e mësimeve fetare në filozofi. Filozofia duhet të mbetet si filozofi”. Sërish dhe kjo është një dhunë, padrejtësi, shtypje e veçantë që vazhdohet t’i bëhet Ibn Sīnās në ditët tona.

Mjeshtër Dīnānī: Megjithatë ai nuk e kishte kuptuar këtë. Ibn Sīnā kishte përfituar nga mësimet fetare, mirëpo ai ka bërë filozofi. Ibn Sīnā nuk është një mutekel’lim (apologjet). Ai qortues i Ibn Sīnās nuk duhet ta mësojë filozofinë nga filozofët e tjerë, por duhet ta mësojë nga Ibn Sīnā atë. Filozofia e tij është konceptimi i vërtetësisë, ajo është kuptimi i të vërtetës së qenies. Ibn Sīnā është dijetari më i mirë i qenies dhe për më tepër ai njeri që përmendët nuk e ka paska kuptuar as gjuhën e Ḳur’ānit Fisnik.

Larixhānī: Ashtu siç keni zënë me dhjetra herë në gojë më parë nevoja e filozofit është mendimi. Filozofi është ai njeri i cili nuk mbetet i fiksuar, i ngulur, i rrënjosur në një mendim të caktuar. Nëse ai do t kishte mbetur i fiksuar tek Aristoteli atëherë nuk do të mund të bëhej filozof. Ai do të ishte thjesht një muḳal’lid (imitues), në këtë kuptim themi se Ibn Rushdi është një muḳal’lid (imitues).

Mjeshtër Dīnānī: Domethënë mund të thuhet se Ibn Rushdi është një muḳal’lid (imitues) në një pikëpamje. Disa shprehen si më poshtë: “Ibn Rushdi nuk është një filozof, ai është shāriḥu (sqaruesi) i Aristotelit, aftësia e tij e vetme është sqarimi i Arisotelit”. Kurse disa të tjerë besojnë se Aristoteli është aq i madh sa shprehen si vijon: “Edhe ai njeri i cili mund ta sqarojë në mënyrë të mirë Aristotelin është filozof”. Unë e kam shkruar në atë libër këtë. Me të vërtetë Ibn Rushdi nuk ka bërë gjë më tepër ose tjetër përveç sqarimit të Aristotelit. Ai nuk ka asnjë mendim autentik, origjinal që të mund të themi se i përket atij. Por nëse do t’i japim të drejtë dhe të gjykojmë me gjykim, mendje të shëndoshë shpalosim se me të vërtetë ai është një njeri që e ka kuptuar shumë mirë Aristotelin. Atë mbase duhet ta quajmë ekspertin më të madh të Aristotelit të mbarë historisë, gjë që e pranojnë dhe perëndimorët.

Larixhānī: Nënvizojmë se ne duhet të zotërojmë dhe sot kriteret e kapërcimit të tij në këtë pikë. Ashtu siç cekët dhe ju ai kishte një mendje qortuese. Sot perëndimorët e quajnë filozofinë qortuese si diçka që i përket atyre, por vini re kjo ishte e pranishme që në ato kohëra tek Ibn Sīnā. Pavarësisht kësaj mendja qortuese kërkon dhe mundësinë e nuhatjes së mendimeve të të tjerëve. Duke përdorur thënien e të njohurit Meulānā:

U bé bīnī mi keshed mā bé khired,

Īn buved me‘ni-jé ‘aḳl-é monteḳīd.

Kafsha nuhat me hundën e saj kurse ne me mendje,

Ja pra ky është kuptimi i mendjes qortuese.

Mjeshtër Dīnānī: Unë dua të them këtë në aspektin e theksimit të gjërave që kam paraqitur më parë në këtë pikë. Njëri nga të urtët tanë të mëdhenj përkufizon: “Nuk ka asnjë fjalë që është veç nga e kaluara”. Pra nuk ka asnjë fjalë që të jetë e shkëputur, e veçuar nga e kaluara. Ne pandehim se e kaluara ka kaluar dhe shkuar. Por jo, në fakt e kaluara është ende e pranishme në një kuptim.

E kaluara nuk ka “i‘āde” (kthim) por ka “isti‘āde” (rikthim, ringjallje) që nënkupton se rikthimi i saj është i mundur. Në shtesë nuk ka asnjë libër që ka një autor të vetëm. Kini kujdes se ç’po them, sepse po them diçka të re. Nuk ka asnjë libër që të mund të ketë vetëm një shkrimtar. Vetëm nëse një njeri do të shkruajë një libër në hapësirë, zbrazëtirë atëherë do të jetë autori i atij libri. Megjithatë nuk ka as hapësirë dhe askush nuk mund të shkruajë një libër në hapësirë.

Nëse nëse nuk ka diçka si hapësira dhe askush nuk mund të shkruajë një libër në hapësirë, atëherë pohojmë se asnjë shkrimtar nuk ka shkruar një libër i vetëm. Po, është e vërtetë se një njeri ka shkruar një libër, por ai njeri që ka shkruar atë libër bart në vetvete qindra, mijra mendime nga e kaluara. Ai e shkruan atë libër duke i dhënë një rend, ngjyrë atyre mendimeve të përftuara nga e kaluara.

Ibn Sīnā është një shpikës, ai ka hedhur mendime të reja dhe autentike në shesh, ai e ka parë botën dhe të kaluarën me një sy qortues, themi se të tëra këto janë të vërteta por ne mund të gjejmë një të kaluar të tërë në mendimet e Ibn Sīnās. Dhe jo vetëm në mendimet e Ibn Sīnās, sepse e njëjta gjë vlen dhe për Aristotelin. Vallë a ka thënë Aristoteli vetëm shpikjet e tij?! Jo, ai u bë Aristoteli duke lexuar mendimet dhe shkrimet e mbarë filozofëve grekë përpara tij. Ai kishte lexuar Platonin, Sokratin, madje dhe sofistët (filozofët, të urtët e parë).

Larixhānī: Ata ishin nxënës të “Shkollës së Muganit”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, Ibn Sīnā kishte lexuar hem filozofinë greke dhe hem urtësinë īrāniane. Ju përdorët një fjalë të mahnitshme. Po, përsëris se ai ishte një nxënës i shkollës së Muganit. Ai kishte studiuar filozofinë e Muganit, e kishte parë dhe zbuluar atë. Pra Ibn Sīnā në këtë drejtim është vendi i pikëtakimit të dy detrave. Ibn Sīnā është hem Lindje dhe hem Perëndim. Pavarësisht kësaj ai është një zotërues i shpikjes mendimore, ai i ka dhënë një ngjyrë të re mendimeve.

Ashtu siç e prekët dhe ju filozofia përkthehet qortim. Filozofia nuk është një kuti e mbyllur, nëse është ashtu ajo tanimë është imitim. Nëse filozofia nuk është qortuese, ajo nuk është filozofi dhe nëse qortimi është thelbi i filozofisë, atëherë nuk ka asgjë si ndalimi në filozofi. Për këtë arsye filozofia nuk ka fund.

Në ditët e sotme bëhet fjalë për kufirin e shkencave. Fizika kuantike në fizike shihet si kufiri i shkencës. Pra teoritë e fundit në fizikë, kimi, biologji, gjeneologji, gjinekologji dhe në shkencat e tjera janë kufiri i tyre. Ndoshta pas pesë, dhjetë vitesh ky kufi mund të zgjerohet, mund të shtrohet pretendimi i teorive të reja dhe kufiri mund të zgjerohet pakëz më tej.

Mirëpo kush mund të përcaktojë, thotë kufirin e filozofisë?! As Aristoteli, as Platoni, as Ibn Sīnā dhe as Mullah Ṣadrā nuk është kufiri i filozofisë. Nëse ju i përcaktoni kufi filozofisë, atëherë do ta keni therur filozofinë. Teoritë e fundit të vëna në shkencë ka mundësi të cilësohen si kufiri i asaj dite të shkencës, sepse ajo ka ardhur deri aty, ne e njohim atë dhe nuk dimë përtej saj. Por ne nuk mund të përcaktojmë në asnjë mënyrë një kufi për filozofinë. Si rrjedhojë dera e filozofisë është e hapur deri në pafundësi. Si përfundim çdo filozof ka një pjesë të tij. Filozofi duhet të jetë zotërues i shpikjes mendimore, ai duhet të thotë një fjalë të re. Filozofi nuk duhet të përsërisë, thotë gjërat e përsëritura. Ibn Sīnā ka thënë një sërë gjërash të reja dhe nëse do Allāhu ne do të shpalosim mendimet e reja dhe autentike, origjinale të Ibn Sīnās në programet tona pasardhëse.

Larixhānī: Ju kishit thënë se filozofia është dhënia përgjigje e pyetjeve, kurse pyetjet e njeriut nuk mbarojnë kurrë. Si pasojë e mosmbarimit të pyetjeve kjo nënkupton se dhe filozofia nuk mund të marrë kurrë fund.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është, ju lumtë. Filozofia është bërja e pyetjes dhe dhënia e përgjigjes dhe ngritja e pyetjes nuk ka fund. Dita e përfundimit të shtrimit të pyetjes është dita e shpalljes së vdekjes së njerëzimit. Nëse njeriu nuk pyet tanimë përse do të jetojë?! Ai njeri që nuk bën pyetje ka marrë fund. Pyetja është gjithmonë, atëherë dhe filozofia do të jetë gjithmonë.

Larixhānī: Larixh: Tani më erdhi në mendje. Henry Corbin cek një pikë të bukur. Ai shprehet kështu: “Nëse Ibn Sīnā nuk do ta kishte përfshirë Ḥikmet-i Khosrovānin (Urtësinë e Ndriçuar Īrāniane) në filozofinë e Aristotelit, atëherë filozofia e Aristotelit do të vdiste. Dhe jo vetëm filozofia e Aristotelit por madje mbarë filozofia greke do të vdiste. Si rrjedhojë Ibn Sīnā i ka dhënë dhe filozofisë greke një shpirt të ri”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, shumë e saktë, nëse filozofia greke nuk do të kishte arritur në një anë shpirtërore ajo do të mbaronte. Në këtë këndvështrim mund të themi se Ibn Sīnā i ka fryrë një anë shpirtërore filozofisë. Ai i ka dhuruar një jetë të re filozofisë. Ndërsa ajo ana shpirtërore është “Shpirti i Mësimit të Muganit” ashtu siç shenjuat dhe ju.

Larixhānī: Henry Corbin, thotë se Ibn Sīnā është me të vërtetë i ati i Neoplatonizmit.

Mjeshtër Dīnānī: Po, por filozofia e tij nuk ishte neoplatoniste, por ishte dhe mbi të. Këtë do ta dëshmojmë, vërtetojmë në të ardhmen.

Larixhānī: Atëherë ai zotëronte dy kritere për kapërcimin e mendimeve të tij. Kriteri i parë ishte mendja qortuese dhe kriteri i dytë ishte Ḥikmet-i Khosrovāni (Urtësia e Ndriçuar Īrāniane). Ai bashkoi, takoi mendimet e Lindjes dhe Perëndimit në librin e tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë) dhe e mbushi me Ḥikmet Ishrāḳi (Urtësi të Ndriçuar) kupën e mendimit perëndimor.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, komentimi i ājetit të sūres Nūr të tij është një filozofi. Po, ai është një komentim por thelbi i filozofisë së tij ja pra pasqyrohet në atë komentimin e ājetit të sūres Nūr. Ja pra ky komentimi i sūres Nūr në të njëjtën kohë është Ḥikmet-i Khosrovāni (Urtësia e Ndriçuar Īrāniane) dhe ai e ka zbatuar në Ḳur’ānin Kerīm këtë.

Larixhānī: Kurse në librin e tij me titull: “Maḳāmātu’l-Ārifīni” (Vendet e të Urtëve) ai i ka dhënë një rend urtësisë, pra ai i ka dhënë një rregull asaj.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se ashtu siç e dini dhe ju ‘irfāni (urtësia) që nuk bart mendim brenda saj kthehet në tekke (teqe) dhe has në gjëmat që dimë. Gjithsesi ne nuk po hyjmë në këtë çështje tani. ‘Irfāni (urtësia) duhet të jetë bashkëudhëtar me meditimin, mendimin, në çastin kur vihet largësia mes urtësisë dhe mendimit kjo sjell me qindra, mijra rreziqe në vetvete. Kështu që ne po i shohim këto rreziqe në këto çast.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, ky ishte një fillim i mrekullueshëm për mendimet e Ibn Sīnās, por për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi. Nëse do Allāhu ne do të cekim çështjet themelore të filozofisë së Ibn Sīnās në programet tona vijuese. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak