Madje pothuajse ai ka lexuar hem rrëfimin me titull: “Salāmāni dhe Absāli” hem librin me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) (madje i ka lexuar). Ḥāfiḍḥi i ka lexuar patjetër këto libra. Ata që thonë se Ibn Sīnā nuk është i urtë (duhet ta dinë që) Ibn Sīnā nuk është një filozof në kuptimin terminologjik (të parashikuar, mbështetur të Perëndimit). Ibn Sīnā nuk është një Bertrand Russell, apo një Ludwig Wittgenstein... Ai është një ḥakīm (i urtë) hyjnor.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Eger to fārigī ez ḥāl-i dūstān jārā,

Ferāgāt ez to mujesser ne-mī sheved mā rā.

To rā der ‘ājine dīden xhemāl-i ṭal‘at-i ḥīsh,

Bejān koned ki çe būde est nāsheḳībā rā.

 

Nëse je i palajmëruar nga gjendja e miqve o i dashur thuaj,

Nuk është e mundur që të jemi të shkujdesur pranë teje.

Nëse ti në një pasqyrë shikon bukurinë e fytyrës tënde,

Kjo (ndaj teje) lajmëron (shkakun) e atij që nuk ka durim.

Ashtu siç e dini çështja e përkufizimit të nefsit (shpirtit) / dituria e nefsit (shpirtit) është pranuar si njëra nga çështjet më të rëndësishme në sytë e dijetarëve, filozofëve, të urtëve dhe dijetarëve të moralit. Edhe ne kemi disa mësime që po mundohemi të hetojmë duke përfituar nga mendimet dhe sqarimet në praninë e mjeshtrit tonë të nderuar të shikimit të Ibn Sīnās të kësaj çështje.

Mjeshtër i nderuar, me të vërtetë argëtimi, shijimi i njeriut (nga kjo çështje) është (njëra nga përfundimet) e kryeveprës në çështjen e nefsit (shpirtit) të Ibn Sīnās. Nga kjo kuptohet se ai ka punuar shumë me nefsin (shpirtin) e tij (këtu) dhe se ai ka arritur në nivele të larta. Njëra nga çështjet e bukura që ai ka sqaruar është dhe mebde’u’n-nefsi (burimi, fillimi, zanafilla e shpirtit) dhe rūḥu’l-insāni (shpirti i njeriut). Ai personalitet i nderuar ka parapëlqyer që këtë çështje ta sqarojë në formën e një rrëfimi me titull: “Salāmāni dhe Absāli”. Nëse më lejoni unë dua që të lexoj një fragment nga ky rrëfim.

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjāri” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Ashtu siç e dini ne jemi duke folur dhe jemi në botën e mendimit që ushqen mendjen e dhe mendimet e filozofit tonë Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, natyrisht urdhëroni.

Larixhānī: Shumë mirë, ai citon kështu: “Nëse rrëfimi i Salāmānit dhe Absālit të ka tingëlluar në vesh dhe të është treguar, dije se Salāmāni është një shembull (një shëmbëllim i yt) që të është dhënë. Kurse Absāli përfaqëson shkallën tënde në urtësi. Nëse të mjafton fuqia jote zgjidhe këtë simbol”.

Domethënë ky rrëfim i shkurtër fillon me nënkuptim dhe simbol. Kjo është një fjali e tillë të cilën nuk e kanë thënë as të urtët, mjeshtër. Ḥāxhe Naṣiruddīn Tūsī ka kumtuar këto fjalë në analizën e këtij rrëfimi: “Njëherë e një kohë ishte një pādishāh. Ai kishte një uezīr ḥakīm (të urtë). Pādishāhu kishte mësuar, përvetësuar një mori diturish me masat ushtrimet e tij. Një ditë ai shprehu dëshirën uezīrit të tij për qenien e një djali që do të zëvendësonte atë pas vdekjes, por pa u martuar me një grua. Kështu që dhe uezīri me masat e tij solli në jetë një djalë në mungesë zë mitrës së një gruaje të cilin e quajti Salāmān. Më pas atë e dorëzoi ndaj një kujdestareje të quajtur Absāl. Kur Salāmāni erdhi në moshën e pjekurisë, ai u dashurua me Absālin, kujdestaren që e kishte rritur dhe edukuar”.

Po, urdhëroni mjeshtër.

Mjeshtër Dīnānī: Po, me këto që lexuat ju jeni duke bërë me shenjë më shumë në përmasat e urtësisë të mendimeve të Ibn Sīnās dhe kjo është e mahnitshme. Para së gjithash Ibn Sīnā është një filozof. Ky është gjykimi i parë lidhur me të. Mirëpo qenia filozof e tij, gjithashtu nuk është pengesë në qenien e një të urti të madh. Ibn Sīnā më tepër është bërë i njohur me filozofinë. Atij u thuhet “meshshāī” (ecës, lëvizës, peripatetik), gjë që nuk është e drejtë, saktë në të vërtetë. Sepse ashtu siç paraqitëm pak më parë ai ka (tej)kaluar dhe Aristotelin. Qenia meshshāī (peripatetik) do të thotë qenia arustotelian. Kurse Ibn Sīnā ka tejkaluar dhe Aristotelin.

Ana e urtësisë së Ibn Sīnās nuk ka parë shumë interes. Fjala vjen nemeti (kreu) i nëntë i veprës së tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet) lexohet, studiohet drejtpërdrejtë si një libër mësimi i urtësisë. Ai ka shkruar dhe dorëshkrime simbolike, në të cilat ka bërë të qartë thelbin e mendimeve të urtësisë. Njëra nga këto është dhe rrëfimi i Salāmānit dhe Absālit që ju shënjuat sot. Në gjirin e këtyre lloj çështjeve (urtësie) gjendet dhe vepra me titull: “Ḥajj Ibn Jeḳḍḥani”, si dhe rrëfimi me titull: “Salāmāni dhe Absāli”.

Pikërisht ashtu siç lexuat dhe ju ky rrëfim bën fjalë për një pādishāh i cili donte të kishte një djalë pa u martuar me një grua. Rishtas dhe uezīri i tij ishte një njeri mjaft i matur, stërvitur dhe bënte çdo punë që i vinte në dorë. Ai i kishte mësuar, zbërthyer të tëra dituritë. Sërish ai kishte marrë masë dhe në këtë çështje. Në të njëjtën kohë këtu është lajmëruar përpara njëmijë viteve një çështje ditëve të sotme. Kjo është hem një çështje e urtësisë dhe hem shkencore. Kjo veza e pllenuar është jashtë mitrës dhe foshnja kishte ardhur në jetë në këtë mënyrë. Këto lloj çështjesh janë në rendin e ditës dhe në mesin e shoqërisë së dijetarëve të ditëve tona. Por ne nuk do të hyjmë në këtë çështje të njoftuar nga Ibn Sīnā në atë kohë. Kështu që një foshnje kishte ardhur në jetë në mangësi të mitrës. Kjo çështje më sjell këtë ndërmend: “Ibn Sīnā në kontekstin e urtësisë bën me shenjë tek një foshnje, i cili vjen në jetë nga veza e pllenuar në mungesë të mitrës. Përsëri dhe e nderuara Merjeme e bija e ‘Imrānit (selāmu’ll-llāhi ‘alejhā) kishte sjellë në jetë të dërguarin Mesīḥ ‘Īsāin (p.m.t.) me mitrën e saj pa qenë veza e pllenuar.

Gjithashtu dhe këtu Ibn Sīnā duke shënjuar lëngun e spermës, vezën e pllenuar në mangësi të mitrës rrëfen për ardhjen në jetë të një foshnjeje në këtë mënyrë. Ky është një rrëfim simbolik. Por si përfundim është një çështje. Sipas mendimit tim Ibn Sīnā ka treguar një interes të veçantë në këtë pikë. Pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, foshnja vjen në jetë dhe iu vihet emri Salāmān. Këtu dhe zgjedhja e emrit “Salāmān” është një çështje më vete. Sepse fjala Salāmān vjen nga (rrënja e fjalëzës) selāmet (paqe, shpëtim). Më pas atë e dorëzojnë tek një kujdestare të quajtur Absāl me qëllim që t’i japë gji, ta edukojë dhe rrisë atë. Mirëpo kur Salāmāni rritet, arrin në moshën e pjekurisë dhe bëhet një djalë i ri ai bie në dashuri me Absālin. Salāmāni i cili është rritur në gjirin e Absālit bie në dashuri me këtë të fundit që është si nëna e tij. Thelbi i rrëfimit, si përmbledhje është në këtë formë. Më tej Shejkhu’r-Reīsi Ibn Sīnā pohon kështu: “Nëse të mjafton fuqia jote, nëse ke fuqi zgjidhe këtë simbol”. Pra ai kthen, lë njerëzve të urtësisë këtë çështje duke thënë: “In eṭaḳte” pra “nëse ke ṭaḳat (fuqi), ose nëse të mjafton fuqia jote, atëherë zgjidhe të fshehtën e këtij rrëfimi”.

Shikoni, në këtë rrëfim ashtu siç keni lajmëruar dhe ju në çështjen e nefsit (shpirtit), janë prekur etapat e nefsit (shpirtit). Këtu lërmëni që të bëj sqarimin e thënieve nefs (shpirt) dhe nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti folës, mendues) - që sigurisht këto thënie janë në gjuhën ‘arabe - dhe që janë fjalë të njohura për ne. Kur ne përdorim fjalëzën “nefs” (shpirt), kur themi “nefsi” (shpirti dhe trupi), disa njerëz pandehin se shpirti dhe (trupi) i njeriut janë dy qenie që janë gërshetuar me njëri-tjetrin. Disa njerëz përfshihen në një vegim të tillë. Ju lutem më lejoni që ta përkthej në gjuhën perse këtë fjalëzën “nefs” (shpirt) që ka fituar përhapje si “nefsu’n-nāṭiḳi” (shpirti folës, mendues) në kulturën tonë dhe e cila përmendet dhe në Ḳur’ānin Fisnik. Unë do ta sqaroj pakëz më vonë arsyen e kësaj. Fjala “nefs” do të thotë “vetë”; fjala “nefsuhu” do të thotë “vetja e tij”. Me fjalë të tjerë “vetë, vetja, vetvetja”.

Larixhānī: Po.

Mjeshtër Dīnānī: Mirëpo unë më shumë parapëlqej fjalëzën perse “khod” (vetja). Kjo ka një shkak të cilën do ta sqaroj më vonë. Kur themi se njeriu ka një nefs; mendojmë se diçka ka zbritur në trupin e tij, jashtë trupit të tij dhe se kjo është emërtuar si “nefs”, gjë që është e gabuar. Nefsi nuk zbret në trup, sepse ai është mutteḥid (i bashkuar, njëjësuar). Kur përdorim fjalën khod nuk krijohet, shfaqet një vegim i tillë. Fjala vjen në fjalinë: “Ky është vetë zotëri Ḥusejni”, kur themi: “Ḥusejni”, tanimë nuk sendërtohet një vegim si “vetja, nuk është diçka e ndarë, veçuar nga trupi”. Pra ky “nefsi” dhe kjo “vetja”, hem është trupi dhe hem nuk është trupi. Kur dikush thotë: “Unë këtë punë e bëra vetë”, ose thjesht “vetë”; a do të thotë vetë ai, trupi i tij?! Jo, domosdoshmërisht. Kjo nuk ka këtë kuptim.

Shumë mirë, por a nuk është vetja një gjë e ndarë nga trupi i tij?! Jo, kjo nuk është e saktë. Mirëpo nëse thotë: “Vetvetja, trupi im”, as kjo nuk është e saktë. “Vetja” do të thotë hem “rūḥ” (shpirt) dhe hem “trup”. “Vetja” është tërësia e identitetit të njeriut. Ja pra për këtë arsye unë desha të përdor fjalën “vetja” në vend të fjalëzës “nefs”. Këtu dhe Ibn Sīnā kur thotë “nefs” kjo është një shenjë ndaj fjalëzës “vetja”. Atëherë Salāmāni është “vetja”. Kurse Absāli që është gjidhëdhënësja është bota, natyra, trupi. Ju mund të thoni si shpirti dhe trupi, ashtu dhe njeriu dhe bota... Njeriu lind në këtë botë. Ndërsa Salāmāni vjen në jetë nga Absāli në mungesë të vezës së pllenuar. Në këtë rrëfim nuk janë martuar një burrë me një grua. Normalisht në këtë botë martohet burri me gruan. Por në këtë rrëfim nuk është martuar askush. Në të vërtetë unë vij në jetë në këtë botë (lëndore), apo nuk është kështu?!

Por kush është apo ku është ajo që më rrit, edukon, maturon?! Kjo botë. Unë ha ushqimet e kësaj bote, marr frymë ajrin e kësaj bote, përdor ujin e kësaj bote. Unë përfitoj nga ushqimet që rriten në këtë botë. Në fakt nëse do t’i përgjithësojmë djepi im, ai që më jep gji, më rrit - qumështin e këtushëm si “ushqime” - atëherë miratojmë se kjo botë është ajo që na ngop. Njeriu është Salāmāni; pra vetja, ose ashtu siç ka përkufizuar Ibn Sīnā, nefsi.

Larixhānī: Kujdestarja e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo botë është kujdestarja ime. Kjo botë me ajrin e saj, ujin e saj, ushqimin e saj, kohën e saj, vendin e saj, shkurtimisht me çdo gjënë e saj, pra gjithçka në këtë botë ka ndikim në rritjen e njeriut. Njeriu është Salāmāni. Ne këtij të fundit mund t’i themi dhe njeri. Ky është një njeri; një njeri i paramenduar/shëmbëlltyrë... Salāmāni është një njeri dhe nëna e tij është kjo botë. Pra kjo e fundit i jep gji, e rrit, i jep për të ngrënë dhe për të pirë atij. Si rrjedhojë ne jemi fëmijtë e kësaj bote. Por kur arrijmë në moshën e pjekurisë, ne përfshihemi në dëshira, epshe, joshje, teka. Në një kohë kur të tëra këto nuk janë fëmijë, ose në moshën e fëmijërisë. Madje fëmijtë nuk e duan shumë as botën, apo e duan?!

Larixhānī: Jo, ata nuk e duan.

Mjeshtër Dīnānī: Një foshnje që është në djep, ose i veshur me veshjet e tij dhe pelena nuk shfaq interes ndaj botës, dollarëve, eurove, lekëve dhe llogarisë bankare. Ai vetëm ha. Mirëpo kur njeriu rritet, kur vjen në moshën e pjekurisë, zhvillimit dhe kur zë një vend, ose kur arrin në një post në këtë botë - i cili është rritur në këtë botë dhe të cilin e ka rritur kjo botë - ai dashurohet me këtë botë. Kjo botë i dha gji, ushqim dhe pije atij dhe ishte nëna e tij. Domethënë njeriu dashurohet menjëherë me nënën e tij që është kjo botë në një çast. Shumë mirë, por ç'ndodh kur njeriu dashurohet me nënën e tij?! Ky është një rast pa zgjidhje. Sepse njeriu nuk mund të martohet me nënën e tij. Kështu që njeriu dashurohet tmerrësisht shumë me këtë botë, që kjo nënkupton lidhje, marrëzi, vartësi ndaj kësaj bote.

Shikoni njerëzit në përgjithësi. Ai ndjen, ushqen dashuri ndaj kësaj bote. Zemrat e tyre janë të mbushura me dashurinë e kësaj bote. Në njërën anë bota ka dhe ndjelljet, shfaqjet e saj, të cilat përkthehen në dollarë, famë, lekë, post, prestigj, reputacion. Këto janë shfaqjet e kësaj bote dhe njeriu i do që të tëra bashkë. Por sa do ai nga këto?! Sa do ai nga bota?!

Larixhānī: Pafundësisht.

Mjeshtër Dīnānī: Pafund. Kjo dëshirë nuk ka ndalesë ndalimi, pushimi. Sado t’i jepni jepni, përsëri... do të thotë: “يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ” “Jeume neḳūlu lixhehenneme heli imle’eti ue teḳūlu hel min mezīd” (Ditën kur Ne do t’i themi xhehennemit: “A u mbushe?!” dhe ai do të thotë: “A ka më për të shtuar?!”) (Sūre Ḳaf, 30) Çështja duket e thjeshtë por nuk është... Ai mendon ai se sa rritet dollari?! Ose a mendon ai për çështjen e llogarisë bankare. Ai thotë në vetvete: “Sa më tepër të jenë aq më mirë është”. Ja pra kjo është dashuri. Dashuria e foshnjes ndaj nënës së tij. Kjo është dashuria e njeriut që ndjen ndaj kësaj bote që i jep gji, edukon dhe rrit.

Larixhānī: Mjeshtër, nëse më lejoni unë këtu dua të lexoj interpretimet, komentimet dhe sqarimet e sqaruesve.

Mjeshtër Dīnānī: Urdhëroni.

Larixhānī: Njëri nga këta sqarues është Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsī. Edhe ai ashtu siç njoftuat dhe ju e pranon Salāmānin si nefsu’n-nāṭiḳi dhe pohon si më poshtë: “Nefsi që vjen në këtë botë nga një njeri që nuk është i martuar dhe pa qenë në mitër, ka ardhur nga një botë e lartë dhe nuk ka lidhje, varësi me këtë botë (lëndore). Kjo thënie e shikon dhe Absālin si botë - që njeriu lidhet me këtë botë dhe gjëja për të cilën bën fjalë në këtë rrëfim është mebde’u’r-rūḥi (burimi, prejardhja, zanafilla e shpirtit - hem ai përfiton nga vepra me titull: “Ḳasīdetu’l-‘Ajnijje” (Odeja e Vetes) e Ibn Sīnās.

Mjeshtër Dīnānī: “Ty të ka zbritur një pëllumb fisnik, i matur dhe i nderuar nga një post i lartë”. Po, fjala “verkā” do të thotë pëllumb.

Larixhānī: Ky është hubūṭ (ulje, zbritje).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Shikoni, nuk mund të hidhet hija e dyshimit se nefsi (shpirti, veta) ka një prejardhje hyjnore. Ai është nga një botë e lartë. Krahas kësaj nëse ai nuk vjen në këtë botë dhe nuk ha ushqimin dhe nuk pi pijen e kësaj bote, atëherë ai nuk mund të rritet. Në të vërtetë kjo botë na jep gji, na jep për të ngrënë dhe për të pirë, na edukon dhe na rrit. Pra ky nefsi thith qumësht qumësht nga gjiri i kësaj bote. Pra nëse ky nefs nuk do të vinte në këtë botë, vallë a do të mund të arrinte ai në përkryerjen e lajmëtarit dhe kujdestarit?! Jo, nuk do të mund të arrinte kurrë. Nëse nefsi nuk do të vinte në këtë botë, ai nuk do të mund të arrinte kurrë në përkryerjen e lajmëtarit dhe kujdestarit dhe në postet e larta. Kështu që ai duhet të lindë apo të vijë në këtë botë dhe të hajë e të pijë ushqimet e kësaj bote. Pra mbarë kjo botë na jep gji dhe na rrit. Si rrjedhojë nefsi (shpirti) duhet të vijë në trup. Nëse nuk do të vinte, ai do të bëhej një qenie në shkallën e engjëjve. Domethënë ai duhet të vijë në këtë botë dhe duhet të pijë qumësht nga gjiri i saj. Kjo botë është gjidhënësja e tij. Kjo botë është Absāli kurse shpirti është Salāmāni.

Për sa i përket kësaj bote, përmbledhim se njeriu përfiton nga argëtimet, begatitë, kënaqësitë, mirësitë, pijet dhe ushqimet e këtushme - që kjo botë ishte pikërisht si gjiri i një nëne për të - dhe kur rritet dhe arrin në moshën e pjekurisë dhe rinisë ai dashurohet me këtë nënë. Pra ai dashurohet me këtë nënë. Kjo është një dashuri e tillë djegëse, e cila tanimë nuk e lë njeriun të qetë dhe e pushton. Këtu Ibn Sīnā do të thotë këtë: “Nëse mund ta bësh, ti duhet të shpëtosh nga dashuria djegëse e paligjshme e kësaj bote”. Këtu zë fill udhëtimi i brendshëm moral. Vallë a kjo është dashuri që fëmija ndjen ndaj nënës së tij e ligjshme apo e paligjshme?!

Larixhānī: Kjo është e paligjshme, po.

Mjeshtër Dīnānī: Dashuria e Salāmānit ndaj Absālit është e paligjshme; mirëpo është djegëse. Atëherë ç’duhet të bëjë?! Dashuria ka një veçori shumë interesante. Pikërisht ashtu siç ka thënë një i urtë i njerëzve të dashurisë dhe sektit: “Dashuria mund të përkëdhelet”. Ajo gjë që është e ligjshme mund të përkëdhelet; por nuk mund të luhet, preket me dorë. Kjo është tejet e vështirë. Mundësia e shpëtimit nga gjëja e ligjshme është tejet e vështirë. Ajo gjë që është e ligjshme mund të përkëdhelet; por nuk mund të luhet, preket me dorë. Ju nuk mund ta mbani dashurinë nën kontroll. Ajo është sunduese. Atëherë këtu fillon udhëtimi i brendshëm moral. Të tëra kushtet e kësaj dashurie të paligjshme që ndjeni ndaj botës kanë të bëjnë me botën. E thënë ndryshe (një njeri i dashuruar me botën) nuk mendon për asgjë tjetër përveç botës. Këtu bëhet fjalë për njerëz që janë dhënë pas botës. Këta të fundit nuk mund të rrinë pa menduar për botën qoftë për një çast të vetëm. Gjëja e vetme që ata mendojnë është bota. Kështu që një mori mashtruesish, sharlatanësh, ngrejnë pretendimin se kanë një botë shpirtërore; megjithatë sërish ata mendojnë këtë gjë në pikëpamjen e bërjes së emrit dhe arritjes, marrjes së famës. Pra kjo është bota dhe kushedi se sa njerëz besnikë, të sinqertë janë mashtruar ndaj kësaj. Shprehem kështu sepse këta njerëz kishin pandehur se ishin njerëz të botës shpirtërore. Por kjo botë shpirtërore kërkon këtë botë. Ai kërkon famë dhe post (madje dhe për botën shpirtërore). Qenia i dashuruar me botën nuk është diçka e lehtë, i nderuar Larīxhāni.

Shpëtimi i Salāmānit nga kjo dashuria e paligjshme që ndjen ndaj Absālit kërkon një udhëtim të brendshëm moral. Shumë mirë, por në ç’formë është ky i fundit?! Ibn Sīnā na kthen përgjigjen: “en eṭaḳte” (nëse ke fuqi, nëse të mjafton fuqia). Por përse ai vetë nuk e sqaroi këtë çështjen, simbolin e “en eṭaḳte” (nëse ke fuqi) por ua ngarkoi të diturve mbi shpinë?! Vallë me ç’lloj fuqie mund ta shpëtojë veten ky djalë i ri nga kjo dashuri djegëse dhe e paligjshme që ndjen ndaj nënës së tij?! Vallë me ç’masë mund ta shpëtoj veten nga kjo dashuri, unë që jam një fëmijë i lindur dhe i rritur i kësaj bote?! Përgjigjem se nuk ka udhë tjetër përveç ndërgjegjësimit. Këtu zbret ndërgjegjja në fushë: “Ti duhet ta dish se kjo dashuri është e paligjshme; duhet ta dish se kjo bota (tjetër) është e pafund, nuk do të marrë fund. Veta e nefsit (shpirtit) të njeriut është abstrake, hyjnore dhe engjëllore”. Si rrjedhojë ajo nuk duhet ta shpenzojë këtë thelb, vetë të çmuar për këtë botë. (Në rast të kundërt) kjo do t’i shëmbëllejë vënies së një guri të çmuar në qafën e një derri. Vallë a duhet ta vini gurin e çmuar në qafën e një derri?!

Tani të çohesh dhe të thuash vetja që ka kuptimin e “njohjes së nefsit, shpirtit, vetes” dhe me thënien e Ibn Sīnās këtë thënie “nefsu’n-nāṭiḳi”, këtë gur të çmuar hyjnor, le t’ia vëmë në qafë botës dhe le të bëhemi robi i botës deri në pafundësi! Kjo çështje nuk pranon mashtrim. Ibn Sīnā thotë: “nëse të mjafton fuqia zgjidhje këtë çështje, simbol, shenjë”, nuk thotë “zgjidhe këtë rrëfim”. Ai thotë shpëto nga bota. Pra kthehu në qendrën kryesore, thelbësore, kthehu tek Allāhu. Ai thotë: “Mos u bëj robi i botës. Mos rri në robërinë e botës që të jep gji”. Kjo nuk ka udhë tjetër përveç ndërgjegjësimit, kështu që duhet të jemi të ndërgjegjësuar. Kjo nuk është një gjë që mund të bëhet vetëm me punë, vepër, i nderuar Larīxhāni.

Në mangesë të diturisë, ndërgjegjjes kjo nuk është një gjë që mund të bëhet vetëm me punë. Vallë çfarë lloj ndikimi mund të ketë një punë pa dituri?!

Larixhānī: Puna duhet të lindë, duhet ta trupëzojë diturinë.

Mjeshtër Dīnānī: Njëri nga të urtët tanë të mëdhenj: “Nëse dikush punon vetëm me punën - që puna është e bukur, mirëpo një punë pa dituri nuk është e bukur - (madje dhe nëqoftëse lëviz) dhe nëse kjo punë përputhet rastësisht me të vërtetën (rishtas nuk të çon në një përfundim njerëzor)”. Puna e bërë, zbatuar me dituri, ndërgjegjje është e bukur. Ja pra kjo, këtu është dituria, ndërgjegjja e cila është udha, zgjidhja e shpëtimit nga kjo botë. Unë besoj se Ibn Sīnā ka bërë me shenjë tek madhështia e diturisë, ndërgjegjjes me këtë rrëfim.

Larixhānī: Këtu ka një pikë shumë delikate, të hollë, të cilën do ta paraqis më pas.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ju e sollët çështjen tek një pikë tejet e hollë. Mjeshtër, Ibn Sīnā bën me shenjë tek një pikë shumë delikate, elegante. Ashtu siç ka cekur Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu, Ibn Sīnā e pranon shpirtin si një urdhër, ndodhi e fshehtë.

Ihbiṭū efkend xhān rā der beden,

Tā be gil pinhān buved der Aden.

 

Urdhri (uluni) e vuri shpirtin në trup,

U fsheh në tokë perla e ‘Adnit.

Gjithashtu dhe mistiku i madh Meulānā rrëfen në mënyrë madhështore. Sidoqoftë shpirti është i detyruar të hyjë, vijë në trup për të arritur përkryerjen.

Mjeshtër Dīnānī: Po.

Larixhānī: Sidoqoftë ose në trup ose në botë. Si përfundim dhe trupi im është nga lloji i botës.

Mjeshtër Dīnānī: Sigurisht.

Larixhānī: Gjëja që ul, zbret shpirtin është urdhëri “ihbiṭū” (uluni). Pra hubūṭi (ulja, zbritja) e njeriut. Sërish shpirti që është i detyruar të përfitojë nga (bota) për edukimin, përkryerjen, rritjen e tij i cili duhet të jetë në këtë diametër, rreth dashurohet me botën edhe duke mos dashur. Si përfundim çështja që është e rëndësishme këtu, sipas disave është ardhja e shpirtit nga bota e fshehtë që është emërtuar si lidhja e melekūtit (engjëllore) (thënia i përket Meulānës), ose ṭāir-i gulshen-i ḳudsi (zogu i trëndafilishtes së shenjtë) (thënia i përket Ḥāfiḍḥ Shīrāzīut), e cila është përmendur në një sërë poezish, rrëfimesh. Edhe ky rrëfim shënjon në të njëjtën pikë. Por përse ky detyrim është ballë përballë me një katrahurë, të metë, ndërlikim të tillë?!

Mjeshtër Dīnānī: Cilin detyrim?!

Larixhānī: Detyrimi i gjendjes së shpirtit në trup. Si përfundim ai duhet të vijë në këtë botë.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë bukur.

Larixhānī: Ne dhe më parë kishim biseduar së bashku me ju këtu në çështjen se lënda, trupi është kushti i qenies, shfaqjes së shpirtit, vetës.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo është plotësisht e vërtetë.

Shikoni nëse shpirti që vjen nga bota hyjnore dhe prejardhja e të fshehtës dhe që zotëron një përmasë texherrudi (abstrakte, të çiltër) hyjnore nuk do të vinte - që ana hyjnore dhe shpirtërore e njeriut në të vërtetë është “vetja”, pra “nefsu’n-nāṭiḳi” (shpirti, vetja folëse) - nuk do të vinte në këtë botë, atëherë më e shumta ai do të ishte, qëndronte në nivelin, shkallën e engjëllit. Ai kishte ardhur këtu për për përjetuar përvojat e kësaj bote. Pra bëhej fjalë për një mangësi në përvojat e tij. Nënvizojmë se është e vërtetë se kjo botë është bota e dëmeve, fatkeqësive, gjëmave, të këqijave, ligësive, tragjedive; por dhe bukuritë e saj janë të pranishme. Atëherë duhet ta kemi parasysh këtë gjendje. Ai kishte ardhur për të mësuar mbarë përvojat e krijimit. Nëse njeriu nuk do të vinte në këtë botë, një anë e tij do të mbetej e mangët dhe do t’i mungonin, do të privohej nga disa përvoja. Ne duhet të kalonim në mesin e zjarrit. Kini kujdes në këtë pikë: “I nderuari i dërguar Ibrāhīm (p.m.t.) kaloi mes përmes të zjarrit, kurse ky i fundit u bë freski dhe shpëtim për të”. Nëse nuk kalojmë në mesin e zjarrit ne nuk mund ta njohim zjarrin. Ju duhet të njihni zjarrin, ujin, epshin. Në këtë mënyrë ju dashuroheni dalëngadalë me këtë botë. Pra Salāmāni është dashuruar me një kënaqësi, shije të kësaj bote. Sepse ai kishte thithur qumësht gjiri për një kohë të caktuar në këtë botë. Mirëpo gjëja e vetme që mundëson kuptimin se lumturia e kësaj bote nuk është e përhershme, qëndrueshme në fund është ndërgjegjja.

Shikoni njeriu, duke qenë se është prejardhja e të fshehtës ka ardhur nga pafundësia. Njerëzit kanë ardhur nga ai vend. Edhe rūḥu (shpirti) është hyjnor: urdhëron: “وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي” “Ue nefakhtu fīhi min rūḥī” (Dhe Unë i fryeva atij nga shpirti Im). (Sūre Ḥixhr, 29) Allāhu ua ka ngarkuar Vetvetes këtë. Ai është në praninë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Si rrjedhojë miratojmë se ai ka ardhur nga bota e pafundësisë, përjetësisë. Ku? Në botën e fenāsë (kalimtare, përkohshmërisë). Sepse kjo botë është bota e fenāsë (kalimtare) dhe një botë e tillë është dhe fānī (kalimtare, e përkohshme). Unë dua t’ua paraqis këtë pikë; sepse gjënë që do të them pas pak mbase nuk do të mund ta hasni në një numër të lartë librash, e cila më erdhi tani në mendje: “Një dijetar pohon si vijon: Cili është kriteri i përjetësisë dhe përkohshmërisë së çdo qenieje?!” Pra nëse do të shtroni pyetjen: “Cila qenie është e përkohshme dhe cila nuk është e përkohshme, unë mund t’iu them se cili është kriteri i kësaj: “Çdo qenie që nuk është bashkë me veten është fānī (kalimtare, e përkohshme)”. Shumë mirë, por ç'do të thotë kjo?! Pa pyesni njëherë përse.

Larixhānī: Ç’do të thotë kjo?!

Mjeshtër Dīnānī: Allāhu i Lartësuar është gjithmonë me Veten. Ai është gjithmonë Allāhu i Lavdëruar dhe Allāhu i Madhëruar nuk ndryshon. Por unë që jam ulur këtu - gjithmonë nëse është e vërtetë që jam “vetja” - unë nuk jam bashkë me veten. Por përse nuk jam?! Sepse pas një çasti, unë nuk jam ai që isha para një çastit tim. Unë jam një qenie brenda këtij çasti që gjendemi. Mirëpo pas një çastit tim unë nuk jam ai që isha para një çastit tim. Unë jam mutteḥid (i bashkuar, i njëjësuar) me çastin tim. Unë jam i bashkuar me këtë çast që po flas. Por a është mutteḥid (i bashkuar) një çast pasardhës me një çast paraardhës?!

 

Larixhānī: “Ne dhe bota jonë ripërtërihemi në çdo frymë”.

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë unë në çdo frymë, nuk jam unë në çdo (frymë) paraardhëse. Në çdo frymë ashtu siç ndodh në një frymë pasardhëse kam një “vete”n time. Por në një çastin tim paraardhës, unë isha vetja ime me një frymë tjetër. Si rrjedhojë unë nuk jam me veten time në çdo frymë. Kjo nuk është e vlefshme vetëm për mua. Vallë cila qenie është bashkë me veten e saj në këtë botë?! Për shembull Mali Demāvend në Īrān. Ky është një mal i ashpër, i rëndë, i rrëpirë dhe i thepisur. Por ç’e do se as ky mal nuk është bashkë me veten e tij. Ju mund të shprehni klshtu: “Mali Demāvend është këtu prej miliarda vitesh. Si rrjedhojë ai është bashkë me veten e tij”. Jo, nuk është bashkë me veten e tij. Një çast pasardhës i këtij mali është i ndryshëm nga njëri-tjetri me një çast paraardhës i tij. Vallë a është mali i një çasti paraardhës i njëjtë me malin e një çasti pasardhës?! Apo mos ju nuk e pranoni çastin të përfshirë në identitetin e malit?!

Larixhānī: Përse të mos e pranoj?!

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë mali i një çasti paraardhës me malin e një çasti pasardhës janë (dy male të ndryshme në) dy çaste (të ndryshme). Si rrjedhojë përsëris se mali nuk është bashkë me veten e tij. Atëherë vë theksin se asnjë qenie brenda kohës dhe vendit nuk është bashkë me veten e saj. Sepse koha është e ndryshueshme dhe ajo (koha) nuk është bashkë me veten e saj. Koha është diçka tjetër në çdo çast. Asnjë qenie në kohë nuk është bashkë me vetveten. Shprehem kështu sepse çasti paraardhës i çdo çasti që kalon nuk është bashkë me njëri-tjetrin me çastin pasardhës. Për këtë arsye as që mund të bëhet fjalë për një bashkim, njëjësim me kuptimin e plotë të fjalës.

Vetëm qeniet abstrakte janë bashkë me veten. Një qenie abstrakte nuk është nën ndikimin e kohës. Engjëlli është bashkë me veten, Allāhu është bashkë me veten. Gjithashtu Allāhu nuk është nën ndikimin e kohës, Ai nuk ndryshon dhe nuk shndërrohet. Si rrjedhojë meqenëse jemi në kohë, nuk jemi bashkë me veten tonë dhe si pasojë e mosqenies bashkë me veten tonë jemi të dukur, ekspozuar ndaj fenāsë (kalimtares, të përkohshmes). Koha bën kalimtar. Shikoni këtu vjen një paradoks në rend të ditës në çështjen e kohës dhe është i mundur drejtimi i pyetjes në lidhje me këtë. Kjo është një pyetje tepër e hollë: “A bën koha kalimtar, të përhershëm apo të përjetshëm, qëndrueshëm?!”

Larixhānī:

Ne dhe bota jonë përtërihemi në çdo frymë,

Por jemi të palajmëruar nga kjo në vendin ku ndalojmë, qëndrojmë.

Mjeshtër Dīnānī: Unë këtu dua të ngre një pyetje të tillë: “A është koha armikja jonë apo mikja jonë?!”

Larixhānī: Mikja jonë.

Mjeshtër Dīnānī: Në një anë po, citojmë se ajo është mikja jonë, por në anën tjetër ajo është dhe armikja jonë.

Larixhānī: Po.

Mjeshtër Dīnānī: Çfarë na bën koha?! Ajo na venit, zbeh, ajo na plak nga çasti në çast, ajo na shkurton çdo çastin tonë (na shkurton jetëgjatësinë tonë). Pra duke qenë se ajo na shkurton çdo çast tonin, vallë a nuk është ajo armikja jonë?! Por në anën tjetër ajo dhe na ripërtërin në çdo çast. Atëherë a është koha armikja jonë apo mikja jonë?!

Larixhānī: Koha është hem armikja jonë dhe hem mikja jonë.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra këtu është paradoksi. Koha hem çon dhe hem sjell.

Larixhānī: Por ajo na çon në qëndrueshmëri në fund.

Mjeshtër Dīnānī: Fundi i saj nuk është i qartë. Fundi, përfundimi bëhet i mundur nëse mund të dilni nga rrethi i kohës. Përderisa jeni në kohë mos bëni fjalë për qëndrueshmërinë. Koha dhe rreh, shtyp dhe ndërton, ripërtërin. Ajo dhe sjell dhe çon; dhe zbeh dhe përtërin. Në çdo çast dhe madje si... Ne meqenëse nuk i dimë, kuptojmë plotësisht, saktësisht këto mendojmë se duhet të kalojnë disa vite për të mund t’i dalluar, kuptuar disa ndryshime. Njerëzit i dallojnë, kuptojnë disa ndryshime pas dhjetë vitesh. Krahas kësaj nëse do të shohim në aspektin intelektual, njeriu ndryshon në çdo çast. Vallë a ndryshon njeriu një herë në dhjetë vite apo në çdo frymë?!

Larixhānī: Në çdo frymë.

Mjeshtër Dīnānī: Megjithatë ne nuk mund ta masim me sy të dukshëm, sipërfaqësor dhe të thjeshtë këtë ndryshim. Ne duhet ta shohim vetëm në një këndvështrim, perspektivë intelektuale. Si rrjedhojë koha nuk kalon në formën ku çdo qenie do të jetë bashkë me veten. Koha nuk ju lejon të jeni me veten tuaj. Madje dhe në çastin kur thoni “ky çast” (në të vërtetë) jeni në një çast pasardhës dhe nuk jeni bashkë me një çastin tuaj paraardhës. Çdo njeri, qenie që nuk është me veten është në vorbullën e përkohshmërisë dhe zhdukjes dhe kjo është gjendja e Absālit. Kurse Salāmāni është i dashuruar me këtë Absālin dhe ai duhet të arratiset nga kjo përkohshmëri për të arritur në përhershmëri, qëndrueshmëri. Prandaj Ibn Sīnā thotë: “Zgjidhe këtë çështje mund të kesh fuqi”. Vallë përse ka përdorur fjalëzën “ṭaḳat” (fuqi). Sepse ai do të thotë se kjo është jashtëzakonisht e vështirë. Pra jo çdo njeri ka fuqi, mundësi që të mund të shpltojë nga dashuria e kësaj botës rraskapitëse, zbehëse. Ju duhet të bëni një udhëtim të brendshëm shpirtëror dhe duhet të mbani perhizë. Tërësia e këtij udhëtimi të brendshëm shpirtëror dhe perhize duhet të ndodhin në dritën e ndërgjegjjes. Madje ju nuk mund të shpëtoni nga kthetra e kësaj bote (vetëm me punë) në mungesë të diturisë, ndërgjegjjes.

Larixhānī: Ky pādishāh që përfaqëson ‘Aḳlu’l-Fe‘ālin (Mendjen Bërëse, Vepruese) ndjen shqetësim nga dashuria e Salāmānit me Absālin. Kështu që ai shkon përsëri tek uezīri i tij i urtë dhe i shpreh shqetësimin duke i thënë: “Nëse unë nuk desha që të martohem me një grua që në çastin e parë, kjo ishte sepse nuk doja të isha i shkurorëzuar. Tani ç’ndodhi që ky fëmijë u dashurua me atë grua?! Gjej një zgjidhje për këtë”.  Pra pikërisht në këtë pikë (Ibn Sīnā) fillon të rregullojë, rendisë veprën e tij me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) dhe bën një hyrje të mahnitshme në çështje.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, sa bukur që e ka renditur rrëfimin! Ndonëse ky i fundit është mjaft i përmbledhur, shkurtër, Ibn Sīnā ka thënë fjalë të cilat janë të barasvlefshme me një vepër me njëmijë faqe në të. Një at i cili kërkon të ketë fëmijë pa patur marrëdhënie intime me një grua, ishte ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse, Vepruese) (përfaqësonte ‘Aḳlu’l-Fe‘ālin (Mendjen Bërëse, Vepruese). Në të vërtetë ajo grua është dukja, shfaqja e kësaj bote në njëfarë kuptimi në këtë rrëfim. ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse) nuk ka lidhje, varësi ndaj kësaj bote; ai nuk është robi i kësaj bote.

Larixhānī: Po.

Mjeshtër Dīnānī: Ai kishte dashur vetëm të kishte një fëmijë. Ai kishte dashur të kishte fëmijë pa kryer marrëdhënie intime, pa u martuar me një grua. Dhe ai i urtë ua kishte siguruar këtë me urtësi.

Larixhānī: Sa bukur.

Mjeshtër Dīnānī: Ai ishte një njeri i urtë dhe mori me urtësi masë. Pikërisht ashtu siç nuk donte për veten e tij që ky fëmijë të mos ishte robi i kësaj bote, (si përfundim) dhe ky fëmijë u bë robi i kësaj bote dhe u dashurua me Absālin.

Atëherë ç’duhet të bëjë Salāmāni për të shpëtuar nga Absāli?! Ky është nemeti (kreu) i nëntë. Nemeti (kreu) i nëntë të cilën ai e ka emërtuar me titullin: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) i librit të tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet) e mjeshtrit tonë të madh Shejkhu’r-Reīs Ibn Sīnās është një përgjigje për këtë rrëfim pa sqaruar asnjë lloj gjëje. Nëse Ibn Sīnā kumton: “Zgjidhe këtë çështje nëse të mjafton fuqia, nëse ke fuqi” është sepse ai e ka zgjidhur vetë këtë çështje. Çfarë duhet të bëjmë për të shpëtuar Salāmānin nga duart e Absālit - që do të thotë nga dashuria e Absālit që është dashuria e kësaj bote?! Çfarë duhet të bëni me qëllim që dashuria e kësaj bote të mund të dalë nga zemra juaj dhe që të mund të arrini në postin e përjetësisë?! Për këtë lexoni kreun me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve). Po, pohojmë se këto poste janë shumë të thella dhe gjithëpërfshirëse. Shikoni, filozofi i njohur Ibn Sīnā i ka përcaktuar posteve të të urtëve një krye të tërë të të veçantë në librin e tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet). Këtu kam diçka për të thënë: "Në këtë botë kanë ardhur dhe shkuar kushedi se sa të urtë të mëdhenj gjatë katërmbëdhjetë shekujve (hixhri). Njerëz të urtë muslimanë dhe të krishterë... Që të tërë këta e kanë lexuar kreun me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) të Ibn Sīnās. Deri më sot asnjë i urtë, nuk ka mundur të drejtojë qoftë një qortim të vetëm ndaj kreut me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) të Ibn Sīnās dhe nuk ka mundur të thotë: “Ibn Sīnā këtu ka bërë gabim”.

Larixhānī: Që të tërë e kanë lavdëruar atë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e vërtetë, që të tërë e kanë lavdëruar atë. Asnjë i urtë nuk e ka qortuar Ibn Sīnān. Atëherë nëse unë them se Ibn Sīnā nuk është i urtë, çfarë përgjigjeje do të më jepni?! Vallë a mund të thoni: “Ai nuk është një i urtë?!” Që të tërë të urtët e kanë vërtetuar atë.

Larixhānī: Unë dua të ilustroj një shembull nënvizues, përforcues për këtë.

Mjeshtër Dīnānī: Urdhëroni.

Larixhānī: Ḥāfiḍḥi sikur e paska lexuar këtë rrëfim dhe sikur e paska shkruar këtë poezi: “Pādishāhu, pra ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse, Vepruese) i shtron pyetjen uezīrit të urtë: “Ç’lloj garancie, sigurie më jep që ai do t’i kapërcejë këto etapa dhe do të kthehet pas?!” Dhe ai jep këtë përgjigje: “Engjëlli i botës së fshehtë e fton, thërret atë; (në këtë mënyrë) sytë e verbër nisin të shikojnë dhe veshët e shurdhër nisin të dëgjojnë”. Pothuajse Ḥāfiḍḥi sikur ka shkruar këtë poezi pasi ka lexuar këtë çështje:

Dje natën isha një i dehur që kisha humbur mendjen time në pijetore,

Sa lajme të gëzuara që më dha engjëlli i botës së fshehtë.

O ti që ke lindur largpamës në Sidretu’l-Muntehā,

Ky vend i mjerë e i rrënuar duke u shkretuar nuk të ka hije.

Po të bëzahet nga kuvendi i ‘Arshit,

Ç’ke në dorë nga kurthi i kësaj bote?!

Mjeshtër Dīnānī: Fjala “dāmgeh” do të thotë vendi i kurtheve. “Dām” (kurthi) ishte Absāli.

Larixhānī: Ḥāfiḍḥi sa bukur që e ka përshkruar këtë, sikur e ka lexuar këtë rrëfim.

Mjeshtër Dīnānī: Madje pothuajse ai ka lexuar hem rrëfimin me titull: “Salāmāni dhe Absāli” hem librin me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) (madje i ka lexuar). Ḥāfiḍḥi i ka lexuar patjetër këto libra. Ata që thonë se Ibn Sīnā nuk është i urtë (duhet ta dinë që) Ibn Sīnā nuk është një filozof në kuptimin terminologjik (të parashikuar, mbështetur të Perëndimit). Ibn Sīnā nuk është një Bertrand Russell, apo një Ludwig Wittgenstein... Ai është një ḥakīm (i urtë) hyjnor. Si rrjedhojë ai është hem filozof, hem ‘ārif (i urtë) dhe hem ḥakīm (i urtë). Ashtu siç kam përcaktuar dhe më parë ai i ka kushtuar disa faqe vend në librin e tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet) rrëfimit me titull: “Salāmāni dhe Absāli”. Ashtu siç e dini janë bërë shumë sqarime për thënien: “Nëse të mjafton fuqia, nëse ke fuqi për ta zgjidhur këtë çështje, simbol” dhe asnjëri nga sqaruesit nuk ka mundur t’i japë zgjidhje çështjes, të fshehtës, simbolit të këtushëm. Rishtas dhe Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu ka bërë të ditur se askush nga këta nuk ka mundur që ta zgjidhë këtë çështje dhe më në fund e ka zgjidhur vetë personalisht. Por përse vallë Ibn Sīnā nuk e ka zgjidhur vetë këtë çështje, të fshehtë?! Ai ka parapëlqyer që ta shprehë me simbol këtë. Nemeti (kreu) me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) është sqarimi i rrëfimit me titull: “Salāmāni dhe Absāli”. Mbase një ditë do të kemi rastin që të cekim dhe rrëfimin me titull: “Ḥajj Ibn Jeḳḍḥāni”, që dhe ai është një rrëfim i veçantë. Por përse i ka thënë të tëra këto Ibn Sīnā?! Ai me të tëra këto ka dashur të tregojë postet e urtësisë së njeriut. Ai e ka sqaruar në mënyrë të hollësishme filozofinë në veprat me titull si “Shifā” (Shërimi), “Nexhāt” (Shpëtimi) dhe “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet).

Larixhānī: Dhe disa nga këto janë gërshetuar me njëra-tjetrën.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se janë gërshetuar me njëra-tjetrën. Megjithatë ai i ka shkruar dhe i ka kaluar në mënyrë të paqartë dhe të përmbledhur çështjet e urtësisë. Disa njerëz pandehin se Ibn Sīnā është i huaj ndaj urtësisë. Këto fjalë të pa matura janë një dhunë, padrejtësi ndaj këtij personaliteti të madh. Ja pra ishte pikërisht kjo ajo që desha të tregoj në këtë libër. Ibn Sīnā në të njëjtën kohë është dhe një filozof i urtë. Ai këtu është orvatur të bëjë dhe një punë tjetër të madhe (ia ka dalë mbanë të bëjë një punë tjetër të madhe): “Lidhja e ‘irfānit (urtësisë) me ‘aḳlin (mendjen) dhe lajmërimi i kësaj ndaj mbarë banorëve të kësaj bote, njerëzve, tokësorëve deri në pafundësi: “O ju njerëz, një urtësi që u mungon mendja nuk mund t’iu çojë askund”. Shikoni, kjo është një çështje e rëndësishme dhe këtë duhet ta dëgjojë dhe bota e ditëve tona. Vallë ku mund t’iu çojë një urtësi së cilës u mungon meditimi dhe mendja?! Një udhë e tillë, nuk mund ta çojë askund njeriun. Vallë ku mund të shkohet në mungesë diturisë, ndërgjegjjes?! Ndërgjegjja është hegjemonistja në një mënyrë absolute. Tani le të shohim se kush sundon, udhëheq në këtë botë.

Larixhānī: Ndërgjegjja.

Mjeshtër Dīnānī: Po, vetëm ndërgjegjja. Shumë mirë, por kush e sundon ndërgjegjjen?! Përgjigjuni kësaj pyetjeje.

Larixhānī: Mendja.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe mendja është ndërgjegjje. Vallë a është mendja diçka e ndarë nga ndërgjegjja?!

Larixhānī: Jo. “Ti ke përfshirë, rrethuar gjithçka me diturinë tënde”.

Mjeshtër Dīnānī: Mendja është vetë ndërgjegjja. Mendja nuk është diçka e pjesshme ndaj vetë ndërgjegjjes. Vallë a është ndërgjegjja që është e pjesshme ndaj mendjes, apo mendja është vetë ndërgjegjja?!

Larixhānī: Mendja është vetë ndërgjegjja.

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a është ndërgjegjja sunduese mbi këtë botë, apo kjo botë është sunduese mbi ndërgjegjjen?!

Larixhānī: Ndërgjegjja sundon mbi botën.

Mjeshtër Dīnānī: I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar... Ja pra Ai është vetë ndërgjegjja. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është vetë ndërgjegjja. Ai është vetë dituria. Dituria është e njëjtë me Vetën e të Vërtetit të Bekuar; dituria është mbiemri, e njëjtë me Vetën e të Vërtetit të Bekuar.

Larixhānī: “Ai ka mbushur, plotësuar gjithçka me emrat e Tij”.

Mjeshtër Dīnānī: Ai ka mbushur gjithçka. Pra nëse tërësia e botës është në përfshirjen e ndërgjegjjes, kur e heqim ndërgjegjjen nga qenia, vallë a mbetet melā’e (mbushja, ngopja) apo khalā’e (hapësira, zbrazëtia) pas?!

Larixhānī: Zbrazëtia.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse ju e hiqni ndërgjegjjen nga bota mbetet zbrazëtia. Melā’eu’l-e‘lā (vendi i mbushur më i lartë) është ndërgjegjja më e lartë, më madhore. Këto janë çështje të rëndësishme, të cilat filozofi i madh Ibn Sīnā herë-herë i ka përmendur në formë simbolike dhe herë-herë në formën e rrëfimit të Salāmānit dhe Absālit. Këto duhet t’i kuptojmë plotësisht.

Larixhānī: Edhe Behmenjāri ishte një njeri shumë ḥakīm (i urtë).

Mjeshtër Dīnānī: Po.

Larixhānī: Ai i ka nxjerrë hollësitë dhe kontaktin kryesor të këtij rrëfimi nga zotëriu ynë Emīru’l-Mu’minīni ‘Alīu (p.m.t.). Ai i ka dhënë vend këtij dhe në një dorëshkrim tjetër të bukur të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po.

Larixhānī: Ajo hollësi është kjo: “Perandori bizantin në një letër shkruar Emīru’l-Mu’minīnit ‘Alīut (p.m.t.) e kishte pyetur kështu: “Allāhu lajmëron si më poshtë në Ḳur’ān: “وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ ۖ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلً” “Ue jes’elūneke ‘ani’r-rūḥi, ḳuli’r-rūḥu min emri Rabbī, ue mā ūtītum mine’l-‘ilmi il’lā ḳalīlān” (Të pyesin ty për rūḥun (shpirtin), thuaj: “Rūḥu (shpirti) është një çështje, urdhër i Zotit tim dhe nuk iu është dhënë nga dituria e tij përveç se pak)””. (Sūre Isrā’, 85). Çfarë synohet këtu me thënien se shpirti vjen nga vetja e tij “Ai është një urdhër i Allāhut?!” Kurse zotëriu ynë Emīru’l-Mu’minīni ‘Alīu (p.m.t.) i kishte shkruar këto duke i kthyer përgjigje. Ç’është e vërteta kjo letër është mjaft e imtësishme. Mirëpo këtu janë sqaruar vetëm disa fjali.

“Rūḥu (shpirti) është një hollësi delikate, elegante,  një dritë madhështore shkëlqyese e artit të Krijuesit; ai është një fuqi i ndërtuar, i nxjerrë nga thesaret e botës engjëllore dhe i vënë, bërë banues në botën tokësore nga Ai”.

Kontakti kryesor i rrëfimit me titull: “Salāmāni dhe Absāli” është kjo fjali, thënie e zotëriut tonë Emīru'l-Mu’minīnit ‘Alīut (p.m.t.).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Disa njerëz pandehin kështu. Madje këtë nuk e kanë kuptuar as disa komentues. Ata duke ardhur pranë të nderuarit Khatemu’l-Mertebetit (Vulës së Shkallës) (p.q.m.t.) i drejtonin pyetjen: “Ç’është shpirti?!” Ndërsa Allāhu kërkonte nga ai i nderuar (p.q.m.t.) që të thoshte se shpirti është një urdhër nga prania e Allāhut. Shumë njerëz nuk mund ta kuptonin se ç'lloj përgjigjeje ishte kjo. Sepse përshkrimi në formën se shpirti është në praninë e Allāhut nuk ishte një përshkrim mā Huuī (përveç Tij), (Ḥaddu’t-tāmmī, një përshkrim i plotë subjektiv, vetor). Shprehemi kështu sepse (si përfundim) gjithçka është në praninë e Allāhut. Atëherë ku është shpirti?! Disa pandehin se kjo nuk është një përgjigje. Kurse në të vërtetë kjo është vetë përgjigjja dhe kjo është përgjigjja e vërtetë. Këtu kërkon të thuhet se shpirti nuk është nga lloji i qenieve në këtë botë (lëndore). Natyrat, përbërjet e kësaj bote nuk mund të jenë natyra e shpirtit. Madje shpirti nuk ka as natyrë. Në të vërtetë ky është ekzistencializmi besues, teist. Nëse ekzistencialistët do ta kishin kuptuar këtë ājet, atëherë do t’i tërhiqnin fjalët e tyre pas. Tërësia e ekzistencialistëve besues, teistë është këtu (në këtë përshkrim). Këtu kërkon të thuhet se shpirti nuk është një përshkrim mā Huuī (përveç Tij), (Ḥaddu’t-tāmmī, një përshkrim i plotë subjektiv, vetor). “Ḳuli’r-rūḥu min emri Rabbī” (Thuaj thuaj: “Rūḥu (shpirti) është një çështje, urdhër i Zotit tim); kjo është një botë madhështore, kjo është nga mekmenu’l-gajbi (burimi, prejardhja, zanafilla e të fshehtës) dhe është muxherred (abstrakte). Kjo është ṣun‘u’l-ilahī (një bërje, krijim hyjnor). Ja pra kjo është përgjigjja. Kjo pyetje nuk është pa përgjigje. Ai është një punë, urdhër i Allāhut. Por ç’nënkupton puna, urdhri i Allāhut?! “كُنْ فَيَكُونُ” “Kun fejekūn” (Bëhu dhe bëhet menjëherë).

Larixhānī: “بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ” “Bedīu’s-semāuāti ue’l-erḍi, ue idhā ḳaḍā emrān feinnemā jeḳūlu lehu kun fejekūn” (Krijuesi, Shpikësi i qiejve dhe i tokës, dhe kur Ai gjykon Ai kur dëshiron të bëjë një “shej” (gjë) i thotë “kun” (bëhu) dhe ajo bëhet menjëherë”. (Sūre Beḳare, 117)

Mjeshtër Dīnānī: Ç’është ajo “gjë”, i nderuar Larixhānī?! Nëse më lejoni, unë dua them disa gjëra në lidhje me fjalëzën “gjë”.

Larixhānī: Sikur ta lëmë në programin pasardhës sqarimin e fjalëzës “gjë”.

Mjeshtër Dīnānī: Unë do të them vetëm disa fjali. Fjala “shej” (gjë) është numri njëjës i fjalës “eshjā” (gjëra). Për shembull kjo dritare, kjo dritë, ky mur, kjo tryezë është një “shej” (gjë). Sheji është meshijjet (dëshirë). Të dyja këto fjalëza janë nga e njëjta rrënjë. Pra “gjëja që do Allāhu”. Sheji (gjëja) është bërë shej (gjë) me meshijjetin (dëshirën) e Allāhut. Nëse meshijjeti (dëshira) nuk është, sheji (gjëja) nuk është asgjë.

Larixhānī: Edhe ky ishte një përcaktim i këndshëm.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ishte një përcaktim i këndshëm dhe gjuhësor.

Larixhānī: Edhe kuptimor, mjeshtër.

Mjeshtër Dīnānī: Po, dhe kuptimor.

Larixhānī: Ne duhet të flasim rreth termave shej’ijjet dhe meshijjet.

Mjeshtër Dīnānī: Po, që të dyja këto terma vijnë nga e njëjta rrënjë.

Larixhānī: Ju e thatë shumë bukur. Gjëja në disa fjalitë që kemi lexuar - që dhe unë iu jam drejtuar veprave të filozofëve perëndimorë (lidhur me këtë). Në programin tonë të radhës kam shumë dëshirë bërjen e një qortimi ndaj këtyre - Ibn Sīnā tregon lartësinë, madhështinë dhe në oratorinë në mendimet e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, në të vërtetë ashtu është.

Larixhānī: Thënia jonë se ai nuk ishte i ditur në ‘irfān urtësi dhe me‘neuijjat (shpirtërore) rreth Ibn Sīnās me të vërtetë është një gjykim në mënyrë shumë të paditur. Në thelb ḥikmeti (urtësia), buron në qenien e këtij personaliteti madhështor. Ai e ka përpunuar në një mënyrë të mrekullueshme këtë pjesë duke përfituar nga ājetet dhe rrëfimet. Ne kishim bërë fjalë dhe më parë se sa personalitet i madh është Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu.

Nëse Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu nuk do të ishte, shumë pak njerëz do të mund ta kuptonin dëshirën e Shejkhu’r-Reīsit.

Larixhānī: Me të vërtetë. Sipas meje Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu kishte mundur ta zgjidhte simbolin, shenjën, të fshehtën e thënies: “en eṭaḳte” (nëse ke fuqi).

Mjeshtër Dīnānī: Ḥāxhe Naṣīruddīn Tūsīu zotëronte plotësisht përmbajtjen e fjalëve të Ibn Sīnās.

Unë jam zogu i kopështit të xhennetit të shenjtë, unë u largova nga atje,

Si ta sqaroj rënien në kurthin, vendbanimin e kësaj bote?!

Unë isha një engjëll dhe ai Firdeusi i lartë ishte vendi im,

Mua më solli Ādemi në këtë vend të rrënuar e të shkretuar.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, çështja erdhi në një vend tejet e bukur dhe të këndshëm, por fatkeqësisht koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, le t’u japim fjalën ndjekësve tanë se këtë çështje do ta shtjellojmë në prgramin tonë vijues. Ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësit tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak