Nëse ne do të pretendojmë se shkenca e politikës ka përparuar dhe ka përshkuar zhvillim, vallë a nuk duhet ta kërkojmë barasvlerën, shpërblimin konkret të saj para së gjithash në nivelin e mirëqenies dhe qetësisë së njerëzimit?! Fjala vjen tanimë a ka marrë e gjithë dhuna, padrejtësia fund në këtë botë?! Vallë a nuk ka me të vërtetë sot ende individë, shoqëri, shtete që vazhdojnë të dhunohen nga ana e politikanëve dhe sistemeve imperialiste, kapitaliste?! Vallë superfuqitë dhe shtetet imperialiste, kapitaliste a nuk ushtrojnë trysni të fortë mbi shtetet të cilat i cilësojnë, shikojnë si më të dobëta?!

Tedbīru’l-Menzili (Marrja E Masave Paraprake Për Shtëpinë) Dhe Sijāsetu’l-Muduni (Drejtimi, Politika, Qeverisja E Qyteteve) Sipas Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

Ashtu siç e dini udhëtimi ynë në oqeanin e pānë dhe të pafund të Naṣīruddīn Ṭūsīut vazhdon. Synimi ynë është mundësia e cekjes sadopak dhe shkurtimisht e përmasave të larmishme të veprave të këtij personalitetit tonë të çmuar. Ne po përparojmë në praninë e mjeshtrit tonë të çmuar duke marrë veprën e tij me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu, Një Filozof i Dialogut” për bazë e shkruar nga ana e tij dhe po përfitojmë nga dituritë e tij të vyera.

Në fund Naṣīruddīn Ṭūsīu e kishte ndarë ḥikmetu’l-‘amelijjen (urtësinë praktike) në tri degë: 1. Tehdhību’l-akhlāḳi (përkryerja, përmirësimi i moralit), 2. tedbīru’l-menzili (marrja e masave paraprake për shtëpinë) dhe 3. sijāsetu’l-muduni (drejtimi, politika, qeverisja e qyteteve). Citojmë se janë të pranishme dy vepra që Naṣīruddīn Ṭūsīu i ka hartuar në çështjen e tehdhību’l-akhlāḳit (përmirësimit të moralit): Vepra e parë është ajo me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite), që autori e ka përpiluar për masat, publikun, turmat e gjëra, kurse vepra e dytë është ajo me titull: “Euṣāfu’l-Eshrāfi” (Cilësitë, Veçoritë e Fisnikëve) që autori e ka përpiluar për borgjezinë, elitën, të pasurit. Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka hulumtuar në një mënyrë shumë të hollësishme çështjen e etikës në të dyja veprat në boshtin e ḥikmetit (urtësisë) dhe sherī‘atit (ligjshmërisë hyjnore). Ai ka cekur tërësinë e çështjeve rreth tehdhību’l-akhlāḳit (përmirësimit të etikës), të cilat i ka hijeshuar, stolisur me ājete të nderuara ḳurānore, ḥadīthe fisnike të të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) dhe rrëfime të nderuara të Ehli Bejtit (p.m.t.).

Këtu kanë mbetur dy pjesët e fundit për t’u shqyrtuar që janë tedbīru’l-menzili (marrja e masave paraprake për shtëpinë) dhe sijāsetu’l-muduni (drejtimi, politika, qeverisja e qyteteve). Ai në tedbīru’l-menzili (marrja e masave paraprake për shtëpinë) është munduar më shumë që të sqarojë tedbīru’l-menzilin (marrjen e masave paraprake për shtëpinë) e filozofit të madh Ebū ‘Alī Ibn Sīnās. Nëse doni le të fillojmë nga këtu dhe më pas le të kalojmë në pjesën e fundit sijāsetu’l-muduni (drejtimi, politika, qeverisja e qyteteve).

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e nisim mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke kumtuar se po, është e vërtetë që Naṣīruddīn Ṭūsīu ka parashikuar se ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike), apo ‘aḳlu’l-‘amelijje (mendja praktike) ka tri degë dhe se ne duhet të mbikqyrim, vëzhgojmë një radhë në gjirin e secilës nga këto të tria. Kështu ka bërë dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu. Domethënë duhet të mbikqyret, vëzhgohet një radhë mes tehdhību’l-akhlāḳit, tedbīru’l-menzilit dhe sijāsetu’l-mudunit. Tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës), ose tehdhību’n-nefsi (përmirësimi i vetes) vjen para së gjithash. Për shembull ne nuk mund të drejtohemi fillimisht në sijāsetu’l-muduni dhe më tej të kthehemi në tehdhību’n-nefsi. Kjo gjë nuk ka gjasa. Gjithashtu ne nuk mund të drejtohemi as si fillim në tedbīru’l-menzili dhe më vonë të kthehemi në tehdhību’n-nefsi.

Përderisa dikush nuk e pastron, përmirëson etikën e tij, ai nuk do të mund të drejtojë në një mënyrë të mirë as shtëpinë e tij. Përsëri për sa kohë që përmirësohet etika, mirëpo nuk bëhet një drejtim i mirë i familjes, shtëpisë, nuk do të mund të bëhet as dhe një politikë e mirë. Shkurtimisht ne duhet të bëjmë kujdes ndaj radhës, rreshtimit këtu. Si rrjedhojë nënvizojmë se tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës), apo tehdhību’n-nefsi (përmirësimi i vetes) vjen në radhë të parë. Për të tëra këto ne kishim bërë fjalë në programin tonë të kaluar. Njeriu duhet dhe mund të frenojë, kontrollojë vetveten, ai duhet dhe mund të jetë ḥākim (mbretërues, sundues) dhe mālik (zotërues) i vetvetes; ai duhet t’i bëjë në aftësi, shndërrojë në shprehi në vetvete zbatimin e domosdoshmërive, nevojshmërive dhe gjërave që nuk janë të nevojshme. Mbarë jeta është ndërtuar mbi gjërat që duhen bërë dhe gjërat që nuk duhen bërë.

Epërsia e llojit të njeriut kundrejt gjallesave, krijesave të tjera qëndron, shtrihet pikërisht në mbikqyrjen e këtyre domosdoshmërive, nevojshmërive dhe në qenien të kushtëzuar me një ndodhi si “nevojshmëria”. Kafshët nuk kanë “duhet” dhe “nuk duhet”; ato thjesht dhe vetëm rrojnë. Ato shkojnë atje ku ua ka ënda, hanë, pinë flenë, shumohen, shtohen dhe ngordhin. Kjo është e tërë jeta e tyre. Kafshët nuk kanë lidhje, varësi ndaj kushteve si etika dhe edukata në këtë kontekst. Këto të fundit ecin, lëvizin, sillen me drejtimin e instinkteve të tyre dhe janë të dënuara të rrojnë ndaj këtyre gjykimeve, vendimeve. Këtu përmendim se është shumë interesant fakti se instinktet e tyre nuk i lënë kurrë në baltë, nuk i përgënjeshtrojnë dhe nuk i nxisin në gabime. Instinkti është drejtimi i tyre tek gjëja që duhet bërë. Kafshët e dinë shumë mirë se çfarë duhet të hanë, si dhe u qëndrojnë larg gjërave që nuk duhet të hanë.

Rishtas nuk haset në një kundërshtim, mosmarrëveshje në mesin e tyre për të njëjtën arsye. Një milingonë në Lindje rron pikërisht si një milingonë në Perëndim. Jetesa e një milingone është e njëjtë me atë të milingonave të tjera, le të rrojë ku të rrojë në sipërfaqen tokësore. Ato nuk kanë një alfabet, edukatë, kulturë, qytetërim, nuk kanë asnjë lloj mosmarrëveshjeje në gjirin e tyre dhe kanë një jetë të ndërtuar mbi instikte tepër të thjeshta. Krahas tërësisë së këtyre dukurive njeriu duke qenë se ka konceptin e “nevojshmërisë” është i ndryshëm nga gjallesat, kafshët e tjera.

Ai ka gjëra që duhen dhe nuk duhen bërë. Njerëzit janë të dhënë pas interesit, lakmisë dhe postit si natyrë. Ata dëshirojnë të arrijnë në një interes, post të caktuar në çdo punë që bëjnë. Ashtu siç përcaktova dhe qëparë kafshët punojnë, veprojnë si nevojë e instinkteve të tyre dhe nuk janë lakmitare. Këto të fundit thjesht dhe vetëm rendin pas instinkteve të tyre. Ato nuk ecin, lëvizin, sillen në drejtim të së ardhmes. Kurse njeriu merr gjithmonë parasysh një përfitim të përqendruar në të ardhmen. Por dhe ky interes ka një mori nivelesh, shkallësh të ndryshme brenda tij. Interesat, përfitimet mund të jenë të kësaj bote ose të asaj bote, kalimtare ose të përhershme. Herë-herë ju merrni parasysh përfitimin e disa orëve dhe herë-herë merrni parasysh përfitimin e dhjetra viteve përpara jush. Teksa disa njerëz marrin parasysh përfitimet kalimtare të kësaj bote, disa të tjerë u japin rëndësi përfitimeve të përhershme të botës tjetër.

Si përfundim që të tëra këto janë një lloj përfitimi në njëfarë mënyre. Pra këto gjëra të nevojshme ose të panevojshme shpeshherë ndreqen, rregullohen sipas përfitimeve. Madje dhe ata njerëz që nuk i besojnë botës tjetër përcaktojnë disa “nevojshmëri” spas botëkuptimit të tyre me qëllim që të arrijnë në një përfitim të caktuar të kësaj bote.

Shkurtimisht rrethi i interesave, përfitimeve në sytë e njerëzve është i larmishëm dhe në fund të fundit, secili e sheh përfitimin e tij në diçka të caktuar. Për më tepër koha e këtyre përfitimeve dhe harku i përcaktuar kohor, rishtas ndryshon nga njeriu tek njeriu. Teksa disa njerëz marrin përfitimet kalimtare parasysh, disa njerëz të tjerë mendojnë të drejtuar, kthyer ndaj botës tjetër. Pyetja që vjen në rend të ditës këtu është: Vallë a është njeriu me tërë qenien e tij pragmatist, apo është një qenie që mund të heqë nga këto përfitime dorë disa herë?!

Lārīxhānī: Unë jam i mendimit se ai është një qenie që mund të heqë nga këto përfitime dorë disa herë.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Insānu’l-mute‘āli (njeriu i kapërcyer, tejkaluar) mund të heqë nga një sërë dobish dorë shumicën e kohës; mirëpo nuk mund të themi se ai heq nga përfitimet e tij dorë. Shprehemi kështu sepse një njeri i mençur nuk bën asnjë punë pa përfitim. Si rrjedhojë ne duhet të tërheqim vëmendjen në dallimin mes dobisë dhe përfitimit këtu. Dobia është gjëja që na arrin, kthehet në këtë botë. Ka disa njerëz të cilët heqin plotësisht dorë nga dobitë e kësaj bote. Kjo gjendje ka të bëjë me qenien se sa i gjërë, i pafund dhe i thellë është personaliteti i njeriut. Njeriu zotëron përbërjen, strukturën e duhur që bën të mundur heqjen dorë nga disa dobi, ose nga të tëra dobitë me “nevojshmëritë” që ka përvetësuar.

Lārīxhānī: Herë-herë dobia është, buron, rrjedh nga vetë heqja dorë e dobisë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu është. Herë-herë dobia e njeriut është heqja dorë nga mbarë dobitë. Për shembull është menduar dhe se dobia më e lartë është gjëja që nuk kërkohet asnjë dobi në të. Si rrjedhojë fjalia që recituam pakëz shparë është tejet e rëndësishme. Njeriu ndonjëherë lartësohet, ngrihet aq shumë në pikëpamjen intelektuale, mendimore, qenësore dhe shpirtërore sa gjërat që njerëzit e tjerë i shohin si dobi, në sytë e tij nuk janë asgjë, lëre më të jenë dobi. Çdo gjë që bart, ka brenda një dobi ka një vlerë të caktuar. Shumë mirë, por vallë a mund t’i caktoni një çmim, vlerë asaj dobisë së lartë në gjendjet, rastet kur dobia kryesore është heqja dorë nga ajo dobi?! Jo. Pra ajo është një gjë aq e lartë, sa caktimi i një vlere asaj është i pamundur. Ja pra pikërisht kjo dobi është dobia më e lartë.

Lārīxhānī: Filozofi i lashtë platonian grek Plotini thotë se dhimbja është pasuria thesari e vërtetë për njeriun.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ndonjëherë, patjetër. Kjo çështje shtrihet, zgjatet që nga akhlāḳu’sh-shakhṣijje (etika individuale, personale, vetjake) deri tek tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës). Ashtu siç kam bërë dhe më parë të qartë, tehdhību’n-nefsi (përmirësimi i etikës) është tejet i rëndësishëm në etapën, fazën e parë. Pas kësaj duhet të gjejnë zgjidhje çështjet që u përkasin drejtimit të shtëpisë dhe çështjet politike dhe shoqërore. Dikush që nuk është pastruar, përmirësuar, nuk do të mund të bashkohet me autoritetin dhe meritokracinë në dy çështjet tjera. Shtojmë se janë bërë një numër i lartë përshkrimesh në çështjen se çfarë është tehdhībi (përmirësimi). Megjithatë sipas mendimit nuk ka nevojë që ta ndërlikojmë kaq shumë çështjen, gjendjen... Mendoj se dituria e njeriut të interesit, përfitimit të shoqërisë, qëllimi i mirë i tij, qenia e mençur e tij dhe mosqenia tradhtar dhe vjedhës e tij janë mëse të mjaftueshme, shkurt.

Drejtimi i shtëpisë është një fushë mjaft elegante. Çështjet që janë lidhura me këtë fushë janë rritja e njeriut të brezave të mirë, sjellja e mirë e tij me bashkëshorten dhe me fëmijtë e tij. Nëse në një familje sillet keq ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve çfarë del në atë familje në dukje?! Papërshtatshmëria e etikës, moralit dhe sjelljes së njeriut është një tregues i qartë i përjetimit të problemeve etike të tij. Domethënë njeriu meqenëse nuk është muhedhdheb (pastruar, përmirësuar) shfaq sjellje të pahijshme, papërshtatshme. Gjendja e një familjeje ku nuk mbikqyren, vëzhgohen të drejtat e bashkëshortes dhe fëmijëve, si dhe nuk nderohet, respektohet drejtësia familjare është e mjerë. Si dhe me kalimin e kohës përjetimi i një shpërbërjeje, shthurjeje në këtë familje është i pashmangshëm. Mirëpo nëse prindërit janë muhedhdhebë (të pastruar, përmirësuar), atëherë këta ndikojnë në një mënyrë pozitive dhe tek fëmijtë e tyre.

Disa prindër edukimin e fëmijës e ulin, zvogëlojnë në dhënien e këshillës së fëmijës dhe mendojnë se edukimi përbëhet nga këshillimi. Unë nuk jam kundër këshillës i nderuar Lārīxhānī... Dhënia e njeriut e këshillës së fëmijës së tij dhe e folura e tij në një mënyrë mbresëlënëse, ndikuese me të është një sjellje tejet pozitive. Natyrisht se kjo duhet bërë... Por a është vetëm e folura e mjaftueshme?! Nëse prindërit lexojnë me mijëra libra dhe thonë me mijëra fjalë të bukura, të ëmbla dhe të mira, përderisa sjelljet e tyre bien ndesh ose në kundërshtim me fjalët e tyre, arrijmë në përfundimin se nuk është e mundur që këto prindër të mund të ndikojnë në një kuptim pozitiv tek fëmijtë e tyre. Sepse ky njeri para së gjithash ka probleme psikologjike. Shkenca e psikologjisë së sotme ka arritur në përfundime interesante në këtë fushë. Vallë cilat janë gjërat më mbresëlënëse, ndikuese mbi fëmijtë, gjërat e shikuara apo gjërat e dëgjuara?!

Lārīxhānī: Besoj se janë gjërat e shikuara.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë. Fëmijtë qëndrojnë më shumë mbi gjërat e shikuara. Një fëmijë i moshës pesë-gjashtë vjeç nuk i merr aq shumë fjalët e të atit dhe të ëmës së tij parasysh. Ai i dëgjon por nuk kanë rëndësi për të. Çfarë është ajo që ka rëndësi për të?! Sjelljet dhe veprat. Sytë e një fëmije janë pikërisht si një kamera. Çfarë bën kamera?! Ajo filmon, regjistron gjithçka. Fëmijtë në këtë moshë regjistrojnë, shënojnë në kujtesën e tyre çdo sjellje që shikojnë nga etërit dhe mëmat e tyre. Gjithçka që ata shënojnë ngulitet, rrënjoset thellë për një kohë të gjatë (madje me vite të tëra) në botën dhe mendjen e tyre. Megjithatë ata shpeshherë nuk mund t’i kuptojnë ato gjëra që dëgjojnë dhe nuk mund t’i shënojnë lehtësisht siç bëjnë me gjëra e shikuara. Lajmërojmë se janë të pranishme mendime të shumëllojshme në çështjen se cilat janë më ndikuese sytë apo veshët. Për shembull për disa mjekë dhe psikologë dëgjimi me veshë është më i rëndësishëm. Fusha e gjërave që njeriu dëgjon me veshë është më gjithëpërfshirëse në krahasim me gjërat që ai shikon. Kjo gjendje është e vlefshme për njerëzit e rritur dhe që kanë arritur në një moshë të caktuar. Mirëpo për fëmijtë e vegjël gjërat që janë çështje e shikimit dhe të shikuarës janë më të rëndësishme. Si rrjedhojë nënvizojmë se gjëja më mbresëlënëse, ndikuese në tedbīru’l-menzilin (marrjen e masave paraprake për shtëpinë) se leximi i librave dhe dhënia e këshillave është sjellja.

Lārīxhānī: Naṣīruddīn Ṭūsīu e shikon familjen si një “shoqëri të vockël”... Nëse një baba nuk është një kryetar i mirë në familje të emërtuar si “shoqëria e vockël”, atëherë ai nuk do të mund të jetë as një drejtues i mirë në shoqëri. Një çështje tjetër e rëndësishme këtu është dalja në pah e njeriut, se deri në ç’masë është i suksesshëm në drejtimin, kryesimin e familjes, në reagimin e shfaqur nga ai ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve të tij. Pra pothuasje kjo është masa, norma. Për shembull sa i duruar është njeriu?! Vallë sa mund të durojë ai ndaj dëshirave dhe kërkesave që nuk janë normale të bashkëshortes dhe fëmijëve të tij?! Vallë a zemërohet shpejt?! Vallë a mund ta vërë zemërimin e tij nën fre?! Naṣīruddīn Ṭūsīu vë një theks të jashtëzakonshëm në këtë çështje. Shkurt, nëse do të përdorim thënien e duhur këtu, familja në thelb është një fushë ku njeriu mund të bëjë hulumtimet, kërkimet e përgjegjësisë së rëndë me të cilën do të ngarkohet në shoqëri... Këto thënie janë një lloj theksi në lidhje me rëndësinë dhe vendin e familjes.

Mjeshtër Dīnānī: Po, keni shumë të drejtë, familja është mjaft e rëndësishme. Nëse një kryetar familjeje nuk shpalos një drejtim të merituar në familje që e kemi cilësuar si një “shoqëri e vockël”, ju mund të jeni të sigurtë në mënyrë të prerë se ai nuk do të mund të marrë përsipër, ngarkohet ashtu siç duhet me detyrat shoqërore. Nga dikush që nuk pastron, përmirëson vetveten, nuk mund të pritet të pastrojë, përmirësojë familjen e tij. Ashtu siç qartësova në fillim të programit tonë të tëra këto janë të lidhura me një radhë të caktuar.

Edhe marrëdhënia që njeriu ka me shoqërinë ka shkallë të caktuara. Për shembull disa herë njeriu krijon, ndërton marrëdhënie vetëm me rrethin e tij të ngushtë (bashkëshorten, familjen, fëmijtë, arsimin, edukimin, punën, etj.), disa herë arrin në një vend që do të marrë përsipër një përgjegjësi të caktuar në shoqëri (si drejtimi, qeverisja). Kjo e dyta është një detyrë mjaft delikate, e ndjeshme. Pra marrja përsipër, ngarkimi i një përgjegjësie shoqërore... Si rrjedhojë një njeri i tillë duhet të përmirësojë dhe ta edukojë jashtë mase vetveten. Ai duhet të jetë ‘āḳil (i mençur) dhe ṣādiḳ (besnik)... Kushti i parë është drejtësia... Nëse ai e merr me besnikëri përsipër këtë detyrë, atëherë ai do t’i ketë dhënë meritën e duhur kësaj përgjegjësie.

Ne jemi dëshmitarë në historinë e njerëzimit për ardhjen dhe shkuarjen e njerëzve që kanë pastruar, përmirësuar vetveten. Ja pra duke parë pikërisht këta njerëz është e mundur të gjejmë dhe familjet e pastruara, përmirësuara. Dikur një mendimtar emrin e të cilit nuk mundem ta kujtoj në një libër që e kishte përpiluar mbi sijāsetu’l-mudunin (drejtimin, politikën, qeverisjen e qyteteve) - që ky libër e kishte shtjelluar që nga zanafilla historinë e politikës, qytetërimit - kisha lexuar se biri i njeriut gjithmonë është duke përparuar, u zhvilluar. Për shembull pa shikoni shkencat. Për shembull shkenca e fizikës, ka shënuar një përparim marramendës nga gjendja para njëmijë viteve deri në ditët e sotme. Këto lloj krahasimesh kemi mundësi t’i bëjmë dhe në fushën e mjekësisë. Për më tepër nuk kemi as nevojë që të kthehemi, shkojmë shumë vite pas në histori. Pa krahasojini mjekësinë e tanishme me mjekësinë para njëqind vitesh. Ne tanimë jetojmë në një epokë ku mbarë kufinjtë në mesin e shkencave janë kapërcyer, tejkaluar madje janë asgjësuar. Shkencat gjithmonë kanë patur kufinj që i ndanin ato nga shkencat e tjera. Fusha e vetme që nuk ka kufi është filozofia.

Lārīxhānī: Vallë a nuk është mendimi kufiri i filozofisë?!

Mjeshtër Dīnānī: Mendimi është gjëja që nuk ka kufi. Kufinjtë e fundit të shkencave të ditëve tona janë këta kufinj në të cilat kanë arritur. Disa vite ose disa shekuj më vonë nga ku jemi ato do të kapërcejnë, tejkalojnë dhe këto kufinj që kanë arritur në këtë çast. Gjëja që synoj me këto thënie është se mbarë shkencat kanë përparuar dhe janë zhvilluar. Sipas mendimit tuaj, vallë a ka arritur shkenca e politikës në ditët tona, në një shkallë më përpara nga ajo se çfarë ishte në të shkuarën?!

Lārīxhānī: Mendoj se jo.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Mjeshtër Dīnānī: Mbase në të shkuarën kishte barbarë, kriminelë e terroristë si famëkeqi mongol Xhengiz Khāni, por kush mund të thotë se ne nuk kemi barbarë të tillë në ditët e sotme?! Ne mund të themi me bindje të plotë se ka dhe më barbarë e kriminelë se Xhengiz Khāni në ditët tona. Sot ka njerëz që nëse arrijnë në një fuqi, pushtet të caktuar dhe nëse u jepet mundësia apo rasti, ata do të bëjnë më shumë gjenocide, ligësi, masakra dhe shfarosje se Xhengiz Khāni.

Vallë sa ka përparuar shkenca e politikës që nga epoka e filozofëve të lashtë grekë Aristotelit dhe Platonit madje dhe përpara atyre deri më tani?! Disa këtu duke u mbështetur në përparimet e përshkuara nga shkenca si drejtësia dhe sociologjia nga e shkuara deri në ditët e tona mund të mendojnë se dhe shkenca e politikës ka shënuar përparim. Por unë dua të saktësoj se nuk i avitem, qasem shumë optimist ndaj këtij mendimi. Ç’është e vërteta kam dyshime në këtë çështje. Sigurisht se nuk po shpalos një mendim të prerë në këtë çështje. Mund të thuhet se numri i parlamenteve bashkëkohore është rritur më jashtë mase në numër në krahasim me numrin e institucioneve të këshillimit në ditët e lashta.

Lārīxhānī: Më parë nuk kishte organizata të strukturuara si OKB...

Mjeshtër Dīnānī: Pavarësisht tërësisë së këtyre organizatave, vallë a ka mundur njerëzimi që të arrijë në paqe dhe qetësi në kuptimin e plotë të fjalës?! Kjo është pyetja thelbësore, themelore që duhet bërë sipas meje. Nëse do të pretendojmë se shkenca e politikës ka përparuar dhe ka përshkuar zhvillim, vallë a nuk duhet ta kërkojmë barasvlerën, shpërblimin konkret të saj para së gjithash në nivelin e mirëqenies dhe qetësisë së njerëzimit?! Fjala vjen tanimë a ka marrë e gjithë dhuna, padrejtësia fund në këtë botë?! Vallë a nuk ka me të vërtetë sot ende individë, shoqëri, shtete që vazhdojnë të dhunohen nga ana e politikanëve dhe sistemeve imperialiste, kapitaliste?! Vallë superfuqitë dhe shtetet imperialiste, kapitaliste a nuk ushtrojnë trysni të fortë mbi shtetet të cilat i cilësojnë, shikojnë si më të dobëta?! Fatkeqësisht mbarë këto gjenocide, ligësi, masakra, etj. vazhdojnë me një shpejtësi marramendëse. Vallë a mund të thuhet ende se shkenca e politikës ka përshkuar zhvillim?! Vallë çfarë bëjnë organizata të struktuara si OKB-ja të cilën e përmendët pakëz qëparë... Shkurtimisht vallë çfarë bën ky numër i madh organizatash i OJF-ve, OJQ-ve, zyrtare dhe jo zyrtare që nuk ishin më parë dhe që gjallojnë dukshëm në skenën e diplomacisë dhe politikës vitet e fundit...

Megjithë tërësinë e këtyre organizatave zyrtare dhe jo zyrtare, qëmtojmë se drejtësia shoqërore dhe universale për fat të keq ka mbetur në klasë në çështjen e sigurimit të një mjedisi, terreni ku do të tërë do të jetojnë të sigurtë në sipërfaqen tokësore. Vallë a kemi mundur të arrijmë në një etapë, fazë të tillë?! Unë nuk pandeh aspak kështu. Në anën e dukshme, jashtme dukemi sikur kemi përparuar, por në praktikë sa keq që gjendja nuk është aspak kështu. Tekefundit, a ka ende njerëz në ditët e sotme që dhunohen në një vend të caktuar, ose në vende të larmishme të botës?! Përgjigjemi se ka. Atëherë në këtë pikë drejtojmë pyetjen: “Ku janë të gjitha këto organizata xhingla-mingla që të lëbyrin sytë?!”

Lārīxhānī: Ju sollët një pikë shumë të bukur në çështjen e sijāsetu’l-mudunit (drejtimit, politikës, qeverisjes së qyteteve), sepse ju krahasuat të shkuarën me të tashmen, mjeshtër i nderuar. Sado që numri i përbërësve dhe organizimeve politike është rritur ndjeshëm në krahasim me të shkuarën - që të tëra këto të fundit ngrejnë pretendimin se u shërbejnë njerëzimit dhe mundësojnë sigurinë e shoqërive - ne përsëri në përgjithësi jemi dëshmitarë të një arbitrariteti dhe mospërputhjeje të çuditshme në disa koncepte politike në botë. Madje dhe në këtë çast teksa flasim, nuk gjendet një përshkrim i saktë që ka arritur në njëzëshmërinë, pajtimin e mendimit mbi koncepte të tilla si “barazia”, “drejtësia”, “ligjshmëria”, “politika”, “qeveria”, madje madje dhe “demokracia”. Kjo mospërputhje është bërë një nga mangësitë më të mëdha të çështjes së sijāsetu’l-mudunit (drejtimit, politikës, qeverisjes së qyteteve).

Unë pandeh se zgjidhja e brengës, shqetësimit tonë është tek gjëja që Naṣīruddīn Ṭūsīu ka bërë me shenjë... Ai citon si më poshtë:

“Dikush që nuk mund të arrijë në këto etapa në tedbīru’l-menzili (marrjen e masave paraprake për shtëpinë), nuk duhet të hedhë hap në sijāsetu’l-muduni (drejtimin, politikën, qeverisjen e qyteteve): Njëra nga këto etapa është “īthāri” (altruizmi). Domethënë njeriu duhet të anashkalojë, mënjanojë tërësinë e dhurimeve që ju dhanë dhënë, dhuruar atij dhe duhet t’u shërbejë njerëzimit dhe shoqërisë. Etapa e dytë është se duhet të ketë në duart e tij frerët e ndëshkimit dhe zemërimit. Kurse etapa e tretë është se nëse njeriu me të vërtetë beson se ka arritur në këtë etapë, ai duhet t’i drejtohet drejtuesit, pushtetarit, sundimtarit dhe udhëheqësit të mendimit të kohës së tij si dhe duhet të ndërtojë, thurë miqësi me të”.

Përsëri ai në veprën e tij me titull: “Ādābu’l-Mute‘al’limīni” (Edukata e Nxënësve) prek diçka shumë të bukur në lidhje me këtë çështje. Ai rrëfen si më poshtë: “Nëse njeriu ka marrë pjesën e tij që i takon nga selāmetu’n-nefsi (shëndeti i vetvetes, pra i mendjes dhe i trupit) dhe nga tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës) ai duhet të hedhë hap në skenën e politikës”.

Pavarësisht të tëra këtyre përshkrimeve, vallë çfarë shikojmë në botën e jashtme?! Ne shikojmë dhunë, dredhi, egoizëm, embargo, gjakderdhje, gjenocid, llahtari, luftë propogande, kaos politik, ligësi, masakra, mashtrime, plaçkitje, përgënjeshtrim i opinionit publik, sanksione, shfarosje, shkelje e të drejtave, shtetrrethime, shtypje, tmerr, vrazhdësi... Ne me të vërtetë jetojmë në një botë jashtë mase të çuditshme.

Mjeshtër Dīnānī: Të themi të drejtën ky është njëri nga problemet më të mëdha të kohës sonë. Ashtu siç kam përcaktuar dhe më parë, kjo çështje, ashtu siç përkon dhe në diagnostikimin e saktë të dijetarëve të etikës, është një problem që mund të gjejë zgjidhje me përshkimin me radhë të tri degëve të lartpërmendura. Njeriu para së gjithash duhet të fillojë me pastrimin, përmirësimin e vetvetes. Kjo në të njëjtën kohë është diçka që filozofi i lashtë grek Platoni e ka thënë përpara njëmijë vitesh. Fatkeqësisht madje dhe në këtë epokë, miratojmë se ka një hapësirë, largësi tejet vështirë për t’u mbyllur mes nesh dhe asaj shoqërisë ideale të sijāsetu’l-mudunit (drejtimit, politikës, qeverisjes së qyteteve) - në të cilën qeveris një qeveri e drejtë dhe njerëzit jetojnë në siguri të plotë. Sigurisht se falë besimit tonë që kemi në shfaqjen e Imām Mehdīut (p.m.t.) orvatemi ta ruajmë shpresën tonë në këtë çështje. Pavarësisht gjithçkaje ne ushqejmë një shpresë të pafund brenda nesh rreth ndreqjes, përmirësimit të kësaj bote.

Nëse kjo shpresë brenda nesh nuk do të ishte, atëherë gjendjet e sipërcituara do të na nxisnin plotësisht drejt të pashpresës. Megjithëse se kanë kaluar me mijëra vite gjatë historisë së njerëzimit, më duhet të rrëfej me hidhërim dhe keqardhje se biri i njeriut është ende në fillim të udhës... Ne vazhdojmë të jemi ende dëshmitarë të dhunës në ditët tona. Nëse do të nisim të tregojmë një për një kontradiktat, kundërthëniet e këtyre njerëzve nuk do të mund t’ua gjejmë fundin. Sepse secili pretendon se ka të drejtë. Vallë kush është ai që mund të kallëzojë, rrëfejë se ka dhunuar?! Të kesh një pritshmëri të tillë nga njerëz të tillë është tërësisht e pavend. Ata mund të shtrojnë pretendimin se kanë të drejtë pavarësisht se dhunojnë sy më sy. Nëse Xhengiz Khāni do të pyetej se përse i kishte bërë tërë ato masakra, nuk ka dyshim se ai do të kishte numëruar me dhjetra shkaqe që do i arsyetonte. Ai bashkë me shkopin, skeptrin e tij kishte dalë në gjirin e shoqërisë dhe kishte pretenduar dhe ulëritur me të madhe se ishte në rrugë të drejtë.

Sidoqoftë ndjekja e radhës për të cilën folëm është jashtëzakonisht e rëndësishme. Këtu është pikërisht vendi i duhur ku teoria duhet t’i vijë, vrapojë në ndihmë të praktikës. Kjo e fundit nuk është kurrë e mjaftueshme në vetvete. Natyrisht se as teoria... As kjo e fundit nuk mund të jetë pa praktikën. E thënë ndryshe që të dyja këto duhet të jenë të gërshetuara bashkë. Dikush që është njeri i praktikës, duhet të jetë dhe njeri i teorisë në përmirësimin e etikës dhe drejtimin e shtëpisë. Ne duhet të ruhemi që të mos futemi, hyjmë në një ndarje mes praktikës dhe teorisë. Kjo e fundit luan një rol jetik në mundimin e njeriut hem në fushën e mendjes praktike dhe hem në fushën e mendjes teorike të njeriut. Njerëzimi duhet të çojë me një përpikmëri të madhe “nevojshmëritë” në vend që njoftuam në fillim në programit tonë. Qëllimi i shkrimit të këtij libri të Naṣīruddīn Ṭūsīut ishte mundësimi i bërjes së këtyre të ditur, si dhe sigurisht ai ishte dhe vetë një njeri i praktikës.

Ai ishte një filozof i teorisë. Ai dinte, zotëronte mbarë dituritë e kohës së tij dhe patjetër që kishte hartuar një vepër në vete për secilën nga këto. Tekefundit ai kishte hedhur hap në mënyrë praktike dhe në fushën e politikës. Naṣīruddīn Ṭūsīu teksa përpilonte vepra rreth politikës nuk i shkruante duke u tërhequr mënjanë këto. Ai jo vetëm që ishte njeri i teorisë por njëkohësisht ishte dhe njeri i praktikës. Ai u bë uezīri (zëvendësi) dhe këshilltari i një njeriu barbar, dhunues, kokëtrashë, kriminel, shtypës, terrorist, të paditur dhe tiran, si Xhengiz Khāni. Ai në çdo rast kishte synuar qenien fizikisht në fushë, mjedis, terren dhe shërbimin personalisht ndaj shoqërisë deri atë vend që kishte mundësi. Për më tepër ai kishte patur shumë ndikim dhe sukses në këtë. Nëse nuk do të kishte pranuar postin e uezīrit (zëvendësit) dhe këshilltarit të Hulāgu Khānit, mbase nuk do kishte mundësi parandalimin e një morie fatkeqësish dhe tragjedish. Tekefundit ne i kishim zbardhur flijimet dhe shërbimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut në këtë fushë që në mësimet tona të para.

Lārīxhānī: Perandori mongol Hulāgu Khāni e kishte pyetur Naṣīruddīn Ṭūsīun se çfarë i kishte premtuar. Ky i fundit i kishte kthyer përgjigje se i kishte premtuar dy gjëra. Gjëja e parë ishte tedbīri (marrja e masave paraprake) dhe e dyta ishte ta‘limu’l-uaḥji (mësimi i shpalljes). Ai kishte biseduar me orë e orë të tëra me të dhe ia kishte dalë mbanë që ta bënte dikë si ai, i cili kishte për qëllim pushtimin dhe shkatërrimin të pranonte uaḥjin (shpalljen).

Mjeshtër Dīnānī: Po, ai e pranoi.

Lārīxhānī: Edhe demokracia liberale e Perëndimit të sotëm ecën, ndjek, shkon pas gjurmës së Hulāgu Khānit: me dallimin se ata janë mbështjellë, kanë në një çehre të ndryshme nga ai...

Mjeshtër Dīnānī: Problemi i demokracisë së ditëve tona është se kur arrin fuqinë, pushtetin ajo u hap derën veprimtarive që do të bëhen shkak për një sërë problemesh.

Lārīxhānī: Disa njerëz pandehin se qeniet do të fitojnë, marrin kuptim me fuqinë dhe do të bëhen të dukshme; ata përfshihen në vegimin se qeniet nuk janë asgjë në mangësi të fuqisë.

Mjeshtër Dīnānī: “يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ ۚ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا” “Juridu’ll-llāhi en jukhaffife ‘ankum, ue khuliḳa’l-insānu ḍa‘ifān” (Do Allāhu t’iu lehtësojë (fenë, jetën, punën) tuaj dhe u krijua njeriu i dobët) (Sūre Nisā’, 28) Vallë si mund ta asgjësojë, heqë njeriu qafe këtë dobësi?! Ashtu siç ka qartësuar dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu, njeriu nuk ka zgjdhje tjetër përveç kalimit në tehdhību’n-nefsi (përmirësimit të vetvetes) dhe lartësimit në mertebetu’l-īmāni (shkallës së besimit). Njeriu mund ta kapërcejë, tejkalojë këtë dobësi në sajë të besimit që ka në Allāhun e Lartësuar.

Nëse do ta lidhim me këtë pjesë çështjen, theksojmë se ne nuk duhet ta lëmë kurrë teorinë. Naṣīruddīn Ṭūsīu është hem një njeri i praktikës, hem i teorisë dhe hem i artit. Atëherë lexoni dhe disa fragmente të tjera nga vepra e Naṣīruddīn Ṭūsīut në mënyrë që njerëzit ta shohin se ai krahas zotërimit të përkryerjeve filozofike, në të njëjtën kohë është dhe një njeri i teorisë me të tërë fuqinë e aftësisë, zotësisë së tij.

Lārīxhānī: Po, natyrisht. Ashtu siç saktësuat dhe ju si pasojë e çeljes së çështjes se ai në të njëjtën kohë është dhe një njeri i artit, unë kam dëshirë që të mos kalojmë pa e cekur dhe përmasën poetike të tij: Ai ka një vepër të pranishme me titull: “Mi‘jāru’l-Esh‘ari” (Etaloni i Poetëve) në këtë fushë. Ai i ka ka shkruar poezitë në këtë vepër me masën e ‘arūḍit (rrokje të harmonizuara, përputhura, të gjata ose të shkurtra, të hapura ose të mbyllura brenda një vargu të strofës: Media e Lirë). Këto të fundit ishin aq mbresëlënëse sa ç’të të them... Gjithashtu vepra e mësipërme ka bërë fjalë dhe për llojet e baḥrit (togfjalëshi i vargjeve të krijuara, ndajshtesuara me rregullat e ‘il’lelit (shkaqeve) dhe ziḥāfātet (pjesëve) në strofat e sistemit të arūḍit: Media e Lirë) dhe ḳāfijjes (pjesa e fundit dhe e pasme që bashkohet me trupin e fillimit të vargut, fundi ose “qafa” e poezisë: Media e Lirë). Unë shpresoj që mësuesit e letërsisë të përfitojnë nga kjo vepër. Botuesi, letrari, poeti, profesori dhe shkencëtari i shquar īrānian i ndjeri Muderris Raḍavīu ka shënuar deri në 700 dyvargësh të tij. Në një varg të këtyre dyvargëshve ka një varg të tillë: “Çdo gjë që është, është siç duhet të jetë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ja pra është pikërisht vargu në fjalë që hedh dritë mbi çështjen që kemi disa mësime që e shënjojmë. Disa gjëra janë ashtu siç janë; kurse disa gjëra duhet të jenë ashtu siç duhet të jenë. Ai me këtë vargun e tij ka ndërtuar një lidhje në mesin e urtësisë prakike dhe urtësisë teorike. Çfarë do të thotë kjo?! Rendi i botës është me rendin e krijimit të saj. Nëse do të themi se këtu qëndron, shtrihet plotësisht urtësia, themi se nuk do të jemi gabuar. Çdo gjë që është ka një vend të veçantë që i përket asaj në këtë botë. Nëse ju do të përpiqeni që të ndryshoni qoftë një grimcë të vockël të vetme në këtë botë, kjo nënkupton se keni prishur rendin, i cili kthehet në çështjen nëse a është apo nuk është bota rendi më i mirë i krijuar ndonjëherë. Kjo çështje zë vend në fillim të çështjeve më të rëndësishme filozofike.

Kur synoj botën e krijuar kam për synim mbarë botërat. ‘Ālemu’l-mulki (bota tokësore), ‘ālemu’l-melekūti (bota engjëllore), ‘ālemu’l-xhemādāti (bota e sendeve, trupave të pajetë), ‘alemu’n-nebātāti (boma bimore), ‘ālemu ḥajuānāti (bota kafshërore), galaksitë, etj, secila nga këto ka masat e sakta të saj. Muṣauuiri (formësuesi, vizatuesi) dhe mi‘māri (arkitekti, ndërtuesi) i të tëra këtyre botërave është Allāhu i Lavdëruar. Vallë a është kjo ‘ālemu’l-ūxhūdi (bota e qenies) rendi më i mirë me mbarë madhështinë e pafund të saj, apo mund të arrihej në një botë më të mirë duke ndryshuar vendin e një sërë dukurish, gjërash?! Sipas mendimit të Naṣīruddīn Ṭūsīut i cili është një filozof musliman ky rend është rendi më i mirë, sepse çdo gjë është në vendin e saj. Nëse ne nuk shikojmë se çdo gjë është në vendin e saj, atëherë kjo do të thotë se nuk po shikojmë ashtu siç duhet. Si rrjedhojë ne duhet të ndryshojmë mënyrën, stilin tonë të shikimit.

Lārīxhānī: “الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ۖ مَا تَرَىٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمَٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ ۖ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَىٰ مِنْ فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ” “El-ledhī khaleḳa seb‘a semāuātin ṭibeḳān, mā terā fī khalḳi’r-Raḥmāni min tefāutin, ferxhi‘i’l-beṣara hel terā min fuṭūrin. Thumme irxhi‘i’l-beṣara kerretejni jenḳalib ilejke’l-beṣaru khāsiān ue huue ḥasīrun”. (Ai është i Cili krijoi shtatë qiej palë mbi palë, ti nuk mund të shikosh në krijimin e Mëshiruesit asnjë kundërshtim, mospërputhje, ktheje shikimin a mund të shikosh ndonjë çarje, krisje?! Më tej ktheje shikimin për herë të dytë, ai do të kthehet tek ti i përulur dhe i rraskapitur). (Sūre Mulk, 3, 4)

Mjeshtër Dīnānī: Pra njeriu duhet të kthehet dhe të shikojë. Çdo gjë duhet të jetë në vendin e duhur dhe është e bukur në vendin e saj. Kurse shkaku i të tëra ligësive është përpjekja jonë për të ndryshuar vendin e gjërave që janë në vendin e tyre. Sa keq që këtë e bën vetë biri i njeriut. Ne nuk lëmë asgjë në vendin e saj. Vënia e një gjëje diku jashtë vendit të saj është prishje, shkatërrim. Burimi i mbarë prishjeve, shthurjeve shoqërore është moslënia jonë e asgjëje në vendin saj. Madje as ne vetë, nuk jemi në vendin ku duhet të jemi! Nëse ne do të jemi, rrimë në vendin ku duhet të jemi, atëherë nuk do të japim për prishjen, shthurjen shkak. Nëse ne nuk jemi në vendin ku duhet të jemi, kjo nënkupton se jemi burimi i prishjes, shthurjes. Njerëzit duhet të jenë në vendin ku duhet të jenë dhe duhet t’i vënë gjërat, sendet në vendet ku duhet të jenë. Nëse çdo gjë është në vendin e saj në këtë botë, nuk do të ketë asnjë grimcë të vockël prishjeje, shthurjeje në këtë botë.

Lārīxhānī: Edhe Thenāīu e ka recituar shumë bukur këtë: Dikush e sheh shtrembërimin e devesë dhe e qorton atë për këtë. Kurse deveja i kthehet dhe i jep këtë përgjigje: “Mos më turpëro si pasojë e shtrembërimit tim, tekefundit mënyra, stili i ecjes sime është i saktë, apo jo?!”

Mjeshtër Dīnānī: Pa shikoni bukurinë në këto fjalë... Të tëra këto janë thënë mbi një urtësi... Çfarë pune ka njeriu me shtrembërimin e shpinës së devesë në këtë dyvargësh, me të vërtetë?! Krahas kësaj mbetet për t’u ditur se madje dhe në atë shtrembërim ka kushedi se sa dobi, përfitime dhe urtësi që ne nuk i dimë... Tekefundit deveja nuk ecën duke u shkundur dhe duke u tundur; mënyra stili i ecjes së saj është jashtëzakonisht i drejtë dhe i rregullt. Ajo është një kafshë, mjet hipjeje që i çon njerëzit në vendet ku duan të shkojnë për vite të tëra. Devetë ishin “anijet e shkretëtirës”, automjetet dhe avionët e epokave të mëparshme. Madje dhe sot e kësaj dite ato vazhdojnë të jenë një mjet shumë i rëndësishëm transporti për një masë të gjërë dhe të madhe njerëzish në gjeografinë e Lindjes së Mesme në një mënyrë të pazëvendësueshme...

Lārīxhānī: Mbarë poezitë e Naṣīruddīn Ṭūsīut janë të urta... Me të vërtetë ato janë me vite dritë larg poezive të Ḥāfiḍḥit dhe Meulānās.

Si zjarri mbi qiriun në heshtjen e ‘ademit (asgjësë),

Shkohet nga mijëra udhë në dashurinë dhe emrin Tënd.

Mjeshtër Dīnānī: Domethënë ka me mijëra udhë për në arritjen tek Ai. Cili është kuptimi i kësaj?! Mundësia jonë e udhës për tek Ai duke u nisur që nga qelizat në trupin tonë.

Lārīxhānī: Këto poezi janë vetë teuḥīdi (njëshmëria e Allāhut të Madhëruar)...

Mjeshtër Dīnānī: Teuḥīdi (njëshmëria) absolut dhe i pastër... Rubā‘īra (katërvargësh) dashurore... Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka përpunuar ‘ashḳun (dashurinë) në trajtën e rubā‘īrave (katërvargëshve). Sa në mënyrë të urtë që e ka recituar.

Lārīxhānī: Pra ai thotë: “Unë të lexoj Ty në mijëra gjuhë”...

Mjeshtër Dīnānī: Po, e saktë, në mijëra gjuhë... Numri i udhëve që shkojnë tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është sa numri i frymës së të krijuarave. Ky numër nuk është i kufizuar vetëm me një frymën tonë. Në çdo frymëmarrje kalojmë në një udhë që të çon tek Ai, i drejtohemi Atij...

Lārīxhānī: Po, një si lloj tesbīḥu (lartësimi, lavdërimi, madhërimi)...

Kapitali i jetëgjatësisë së njeriut është një frymë e vetme,

Njëra nga këto frymë është për bashkëfrymën.

Mjeshtër Dīnānī: Sa përshkrim i bukur... Ç’është e vërteta këto vargje kthehen, rrotullohen tek tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës)... Gjithashtu dhe tek lidhja që ka tehdhību’n-nefsi (përmirësimi i vetvetes) me shoqërinë... Bërja një frymë e vetme me bashkëfrymën (me mikun)... Njeriu që është bashkëfryma juaj nënkupton se është miku juaj. Në fakt Naṣīruddīn Ṭūsīu me këto vargje ka bërë me shenjë tek përmasa shoqërore e njeriut. Në vargun e parë ai na shpalos përpara syve mungesën e autoritetit, prestigjit dhe vlerës së kësaj bote dhe miraton se mbarë jetëgjatësia e njeriut në të vërtetë është një frymë e vetme. Si përfundim e merrni dhe atë frymë por nuk keni fatin që ta jepni; ose e jepni por nuk keni më fatin që ta merrni. Shikoni se sa në mënyrë të hollë që e ka thënë...

Jetëgjatësia jonë është e lidhur, varur vetëm nga një frymë. Ja pra saktësisht në këtë pikë nënvizon duke thënë: “Atë frymë kalojeni me mikun”. E tërë jetëgjatësia është e përbërë nga krijimi, ndërtimi i marrëdhënies me atë mik. Nuk ka asgjë më të bukur se kalimi i njeriut bukur, hijshëm, mirë, miqësisht dhe jetesa e tij në paqe të plotë me shoqërinë... Nëse ndërtohet një marrëdhënie mbi paqen me njerëzit, do të krijohet një shoqëri cilësore. E kundërta e kësaj, nëse mbizotëron, sundon armiqësia dhe urrejtja, ajo shoqëri nuk do të ketë ndryshim nga xhehennemi. Ka shumë gjasa se si xhenneti ashtu dhe xhehennemi në këtë botë nuk janë gjë tjetër përveç kësaj. Xhehennemi është vendi ku gjenden dukuritë negative si alkooli, bixhozi, huqet, imoraliteti, kurvëria, mohimi, paragjykimi, veset dhe marrëdhëniet e këqia. Kurse qenia me mikun është vetë begatia, besimi, mirësjellja, morali, paqja, qetësia, shpëtimi, virtyti si dhe njëkohësisht një xhennet.

Lārīxhānī: Përfundojmë duke rrëfyer se dhe nëse poezitë e Naṣīruddīn Ṭūsīut do të sqarohen me orë të tëra, përsëri ky sqarim nuk do të mjaftojë... Ai krahas gjithanshmërisë së tij shikoni se çfarë pëshpërit më poshtë:

Zemra ime nuk mbeti e privuar nga dituria,

Mbetën shumë pak të fshehta pa u kuptuar.

Tanimë shoh me syrin e zemrës,

M’u bë e ditur se nuk di asgjë.

Këto janë fjalët e zemrës së Naṣīruddīn Ṭūsīut të cilat pikojnë, rrjedhin drejtpërdrejtë nga zemra e tij. Ne dëshirojmë që këtë khushū‘in (frikërespektin, përulësinë, thjeshtësinë) e tij ta bartim në çdo fushë të jetës sonë.

Lārīxhānī: Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak