Teksa apologjetët kanë bërë fjalë për “Khāliḳun” (Krijuesin) dhe “makhlūḳun” (krijesën), filozofët kanë folur për “uāxhibu’l-uxhūdin” (qenien/trupin e detyruar/domosdoshëm) dhe ndërsa që të tërë në përgjithësi kanë përshkruar se çfarë është “ḳadīmi” (e shkuara) dhe “ḥadīthi” (e krijuara), ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e ka shprehur këtë hem në mënyrën e dashurisë, hem në mënyrën e ditur, hem në mënyrë elegante dhe hem në mënyrën e urtësisë në pamen e “unit të bukurisë”. Kurse ajo pika është pika e ‘Alīut (p.m.t.) që është tek fjala “Bismi’l-lāhi” (Me emrin e Allāhut). Po mjeshtër çështja erdhi në një vend shumë të bukur, por fatkeqësisht koha jonë mbaroi këtu.

Ismā‘īl Menṣūri Larixhāni: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë.Ne jemi shumë të lumtur si pasojë e gjërave që keni thënë që kanë të bëjnë me programin tonë, duke krijuar kontakte të larmishme me ne. Rishtas ne presim që ju të vazhdoni përcjelljen e mendimeve tuaja, pyetjeve tuaja dhe qortimeve tuaja.

To vu Tūbā vu ma vu ḳāmet-ē jār

Fikr-ē her kes bē ḳadr-ē hēmmet-ē ūst

Ger men alūde damenem çē exheb?!

Hemē ālem guvah-ē ismet-ē ūst.

Ti Tūbā ne dhe shtatii të dashurës tënde,

Mendimi i secilit është sa mundimi i saj.

Nëse unë jam mëkatar vallë a është për t’u çuditur?!

Mbarë bota është dëshmitare e pafajësisë së saj.

Në këtë program do të bëjmë fjalë për ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānin, që është njëri nga fytyrat e rralla të epokës, në fushën e diturisë dhe urtësisë. Në veprën e tij me titull: “Defteru’l-‘Aḳli ue Ājetu’l-‘Ashḳi” (Fletorja e Mendjes dhe Ājeti i Dashurisë), mjeshtri ynë i nderuar e kishte hetuar me një ngazëllim dhe zjarr të veçantë këtë personalitet të madh të diturisë dhe urtësisë. Sërish dhe në këtë program ne shpresojmë se do të kemi fat që të marrim pjesën tonë, nga përzierja e urtësisë së këtyre dy personaliteteve të mëdha dhe të nderuara dhe do të fitojmë kënaqësinë tuaj.

Mjeshtër, në këtë program me lejen e Allāhut do të hulumtojmë ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānin. Ashtu siç e dini ky i fundit është njëri nga fytyrat madje nga gjenitë e rrallë të epokës. Ai e ka shkruar dorëshkrimin me titull: “Leuā‘iḥ” (Shkëndijat) në kornizën e veprës me titull: “Seuāniḥu’l-‘Ushshāḳi” (Dukuritë e të Dashuruarve) e Shejkh Aḥmed Gazzālīut. Hirësia juaj me një thënie të drejtë e ka cilësuar atë si zëri i mendimeve të Shejkh Aḥmed Gazzālīut.

Tani teksa po fillojmë çështjen ne do t’iu lutemi që të flisni pakëz për jetën e tij.

Mjeshtër Dināni: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po ashtu siç cekët dhe ju ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedāniështë njëri nga fytyrat madje nga gjenitë e rrallë të epokës. Ai është një urtak shumë i veçantë; hem në aspektin e dëshmisë, zbulimit të gjendjeve të ndërsjella, hem në këndvështrimin e fuqisë së qenies dëshmi, në njërën anë ai është në të njëjtën shkallë me urtakët më të mëdhenj teologë dhe në anën tjetër me urtakët më të mëdhenj të dëshmisë dhe zbulimit të ndërsjellë.

Përsëri dhe veprat e tij e tregojnë këtë. Ashtu siç kumtuat dhe ju dorëshkrimi me titull: “Leuā‘iḥ” (Shkëndijat) është brumosur nga ajri dhe uji i veprës me titull: “Seuāniḥu’l-‘Ushshāḳi” (Dukuritë e të Dashuruarve)e Shejkh Aḥmed Gazzālīut, në shtesë është më e hollësishme se sa ajo. Ndërsa vepra e tij e madhe dhe e pashoqe: “Temhīdāt” (Parathëniet) është njëra nga veprat më mahnitëse të diturisë dhe urtësisë dhe tregon postin e udhëtimit të përmirësimit të sjelljes (morale dhe shpirtërore) në pikëpamjen e ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānit.

Për më tepër ai ka shkruar dhe disa dorëshkrime të cilat nuk janë tepër të mëdha si vëllime. Megjithatë këto kanë një përmbajtje mjaft të mirë. Njëra nga këto është dhe dorëshkrimi me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave). Kjo vepër më të vërtetë është emërtuar pikërisht si emri i saj: “Thelbi i të Vërtetave”. Ai pothuajse i ka ndarë të vërtetat përveç disa pjesëve, ai ka sqaruar thelbin dhe llogoren e të vërtetave. Ajo që është e çuditshme këtu është se gjuha e ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit në këtë dorëshkrim është qenia e një gjuhe të dëshmisë.

Kjo vepër mbështet plotësisht në qenien dëshmi dhe urtësi. Kur këtë të fundit e lexon një apologjet mendon se është një vepër apologjetike, kur e lexon një filozof mendon se është vepër filozofike. Mirëpo fundja është një vepër urtësie.

Vepra me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave) është një vepër shumë e veçantë. Në këtë vepër janë të pranishme dhe disa shkrime të ndërsjella. ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedāni është njëri nga nxënësit e Shejkh Aḥmed Gazzālīut. Brenda rrethit të të dashurve të tij, kanë ndodhur takime dhe shkrime të ndërsjella. Sipas gojëdhënës Aḥmed Gazzālī kur po vinte në Hemedān me qëllimin e takimit të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit që po ndodhej në Hemedān për një copë herë, ose sipas një rrëfimi tjetër kur po kthehej nga Hemedāni ka ndërruar jetë në Ḳazvin.

Ashtu siç dihet varri i Shejkh Aḥmed Gazzālīut gjendet në qytetin e Ḳazvinit. Kurse varri i vëllait të tij Ebū Ḥamīdit gjendet në qytetin e Tūsit në rajonin e Khurāsānit. Vëllezërit Gazzālī janë nga rajoni i Khurāsānit. Ebū Ḥamīdi është njëri nga autorët që ka shkruar më shumë vepra në botën muslimane. Vëllezërit Gazzālī dhe në veçanti Ebū Ḥamīdi, në veprat e tyre kanë shtuar dhe fjalën “Tūsī” (banor i Tūsit). Ata kanë shkruar kështu sepse nëse nuk do të shkruanin Tūsi, atëherë të tjerët do t’u dilnin për zot veprave të tyre. Që të dy këto personalitete të larta janë iranianë. Që të dy vëllezërit duke shtuar fjalën Tūsī në fund të veprave të tyre kanë shprehur se janë nga rajoni i   Khurāsānit. Gjithashtu dhe varri i Ebū Ḥamīd Gazzalit është në qytetin e Meshhedit dhe gjendet pranë varrit të Firdeusīt (poeti i madh kombëtar i Irānit: Media e Lirë).

Sqarojmë se kishte një miqësi shumë të ngushtë mes ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānit dhe Shejkh Aḥmed Gazzālīut dhe një marrëdhënie “murīd-murshid” (nxënës-mësues në diturinë-shkencën e “taṣauufit” (misticizmit islām: Media e Lirë). Që të dy me të vërtetë janë urtakë të mëdhenj. Sigurisht se Shejkh Aḥmed Gazzālī ka shkruar më pak vepra. Krahas kësaj madje dhe veprat e tij të vogla dhe me pak faqe mjaftojnë për të treguar madhësinë e mendimit dhe urtësisë së tij. Ai është më i mirë në krahasim me ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānin, megjithëse nuk ka shkruar shumë vepra, nuk janë as të pakta. Fjala vjen në krahasim me veprën me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet) është një vepër e madhe dhe në këtë vepër gjenden një numër i lartë të vërtetash. Mirëpo veprat me titull: “Leuā‘iḥ” (Shkëndijat) dhe “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave) janë vepra shumë interesante ku zënë vend një numër i madh çështjesh të urtësisë dhe filozofike.

Larixhāni: Shumë mirë mjeshtër. Ai në rrëfimin e jetës së tij pohon si më poshtë: “Unë fillova që ta shkruaj veprën time me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave) kur isha në moshën 21 vjeç” dhe pretendon se ka fituar gjendjet e zbulimit nga deti i mëshirës hyjnore kur ishte në moshën 24 vjeç. Ai beson se vepra e tij ishte frymëzuar nga e fshehta. Këtu do të ishte më mirë nëse do t’i lexoja drejtpërdrejtë thëniet e tij: “Këto gjendje pa zgjidhje, të çuditshme dhe të habitshme duken. Kështu që zemra flet dhe gjuha dëgjon. Leximi i zemrës gjen anën simbolike dhe të fshehtë. Në këtë drejtim fjalët e mia janë në palën e të fshehtave hyjnore”.

Po, ky është një pretendim shumë i madh; në shtesë ai ngren këtë pretendim: “Unë kam shpikur shkencën e shenjave. Sepse të fshehtat dhe simbolet hyjnore nuk mund të shprehen me thënie”.

Kështu që dhe Ḥāfiḍḥipërshkruan si vijon:

An kes est ehl-ē beshāret kē isharet daned,

Noḳteha hest besi maḥrem-ē esrār koxhast?!

Njeriu i qeshur (përgëzues) është njeriu që di shenjën,

Ka mjaftueshëm çështje shumë mirë por ku është e fshehta e të fshehtave?!

Mjeshtër tani duam që të mësojmë këtë: “Çfarë do të thotë shkenca e shenjave që është e kundërta e thënieve?!”

MjeshtërDināni: Bërja e zbulimeve në moshën 21 vjeç, bërja  e dukshme e disa të fshehtave, përjetimi i disa gjendjeve nuk është ndonjë gjë shumë e çuditshme, sepse gjenden dhe urtakë të tjerë që i kanë përjetuar këto gjendje. Për shembull Ibn ‘Arabīu zotëronte disa gjendje kur ishte 7-8 vjeç. I ati dijetar i Muḥjiddīn Ibn ‘Arabīut ka bërë çudi me këtë duke thënë: “Im bir thotë gjëra të tilla që unë nuk i di”. Këto gjendje ndodhin tek dijetarët dhe urtakët. I ndjeri ‘Ajnu’l-ḲuḍātHemedāni bën të ditur se i ka përjetuar këto lloj gjendjesh kur ishte 21 vjeç.

Por gjëja kryesore që më habit këtu është kjo: “Çështjet e përgëzimit, shenjave dhe të fshehtave që u vinin në zemrën e tij në ato gjendje, vepra me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave) që ai pretendon se është formuluar si pasojë e foljes së zemrës dhe heshtjes së gjuhës, është shkruar me një gjuhë jashtëzakonisht dëshmuese, në krahasim me veprat e tjera të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit, madje dhe me veprat me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet) dhe “Leuā‘iḥ” (Shkëndijat), të cilat ai i ka përpiluar kur ka qenë më i madh në moshë. Domethënë një njeri që nuk e di se kjo vepër është shkruar nga ana e dijetarit dhe urtakut ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānit do të mendojë se atë e ka shkruar një filozof. Nëse ju nuk e dini se kush e ka shkruar dhe lexoni një pjesë të veprës do të pandehni se atë e ka shkruar Ṣadru’l-Muteelihini (MullahṢadrā). Ky i fundit është hem dijetar hem urtak. Ajo që dua të them është se gjuha e tij është një gjuhë dëshmuese, një gjuhë filozofike, nuk është vetëm një gjuhë e ditur.

Larixhāni: Domethënë gjuha e shenjave është shndërruar në një gjuhë dëshmuese.

MjeshtërDināni: Po, herë-herë gjuha e shenjave mund të shndërrohet në një gjuhë dëshmuese. Po, përsërisim se kjo është një gjë e mundur. Ashtu siç ndodhi në fjalinë: “Zemra ime është folëse, kurse gjuha ime është dëgjuese” e sendërtuar nga ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti që e përcollët pak më lart, në të cilën zemra bëhet gjuhë dhe gjuha bëhet zemër. Pra tërësisht e kundërta e asaj që njeriu mendon në përgjithësi. Kjo është një gjë shumë e rëndësishme.

Nëse më lejoni le të bëjmë pakëz fjalë për “kelāmin” (apologjetikën islāme) në këtë pikë. ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti sqaron të vërtetën e “kelāmit”. Ne mendojmë se gjuha lëviz dhe ne këtë mënyrë ajo thotë fjalët. Madje dhe në ditët e sotme mbase kjo është njëra nga çështjet më të rëndësishme filozofike.

Ne flasim çdo ditë nga mëngjesi deri në mbrëmje. Çdo fjalë që thotë njeriu, pra çdo fjalë e thënë, nëse është një fjalë njerëzore është pas ndërgjegjjes. E thënë ndryshe nëse ajo fjalë nuk është bashkë me ndërgjegjjen, nëse thuhet në mënyrë të pandërgjegjshme, ajo është vetëm një “llak llak” (llomotitje) dhe nuk është thënie fjale. Fjala gjithmonë është së bashku me ndërgjegjjen. Fjala duhet të ketë kuptim, fjala pa kuptim është broçkull. Nëse fjala ka ndërgjegjje është me kuptim.

Shumë mirë por ku është ndërgjegjja, në këtë gjuhën e dukshme në gojën tonë?! Apo në ndonjë vend tjetër?! Ku është qendra e ndërgjegjjes?! Themi se është një çështje e diskutuar nëse vallë është zemra apo është truri. Ç’është e vërteta që të dy janë të njëjtë. Kur themi zemra nuk bëjmë fjalë për organin që pompon gjak dhe kur themi turi nuk kemi për synim qelizat e trurit.  Në fakt në ditët tona këto quhen qelizat e trurit por në fund të fundit që të tëra janë mjete.

Qilari i ndërgjegjjes së njeriut është “nefsu’n-nāṭiḳi” (shpirti folës) i njeriut. Sigurisht se në mungesë të zemrës njeriu nuk mund të jetojë dhe pa qenë truri njeriu nuk mund të flasë, prania e të tërë këtyre është një kusht i domosdoshëm. Por qilari i ndërgjegjjes është “nefsu’n-nāṭiḳi” (shpirti folës). Tani çështja është kjo: “Ku është vërtetësia e gjuhës, e vërteta e fjalës që është bashkë me kuptimin?! E vërteta e fjalës vjen nga “ṣirru’s-suuejdāja” (qendra më e thellë, më e fshehtë) e njeriut.

Njeriu bart dhe “gajbin” (të fshehtën). Vetë njeriu ka hem “gajbin” hem “shuhūdin” (dëshminë, përjetimin). Në këtë çast unë dhe ju zotërojmë një pamje të dukshme, jemi ulur këtu dhe po flasim. Secili nga ne kemi një bagazh, qilar, ose vend të fshehtë kurthi dhe çështjet që po shtjellojmë vijnë nga atje. Sigurisht se dhe ai vend është i lidhur me një vend tjetër. Nëse nuk është i lidhur me një vend tjetër, atëherë nuk mund të prodhojë fjalë me kuptim.

‘Ajnu’l-Ḳuḍāti këtu thotë një fjalë shumë të çuditshme. Ai thotë: “Zemra ime flet dhe gjuha ime dëgjon”. Shumë mirë por çfarë do të thotë kjo?! Pra e vërteta e gjuhës buron nga kuptimi. Me fjalë të tjera fjala është fjalë vetëm atëherë kur ka kuptim. Kjo dukuri në këtë çast në Perëndim studiohet si një çështje në filozofinë analitike duke drejtuar pyetjen: “Vallë ku është kuptimi?!” Filozofët analitikë shprehin se gjuha është një lojë. Ata vijojnë të thonë se lëvizja e fjalëve dhe ndryshimi i vendit të tyre është një lojë e gjuhës të cilat marrin kuptim. Megjithatë ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti thotë: “Gjuha ime dëgjon”. Pra është një qilar dhe kuptimi vjen nga atje. Kuptimi është i pranishëm, por ai kuptim gjen fjalën e duhur për veten.

Vallë a shkon fjala në drejtimin e kuptimit, apo mos zbret kuptimi dhe bashkë me të sjell dhe fjalën e duhur?! Pra vallë a janë fjalët një enë dhe unë e derdh kuptimin brenda asaj ene?! Apo mos kuptimi rrjedh nga një burim dhe pasi vjen në gjuhën time, ai gjen fjalën e duhur dhe e sjell atë?!

Ja pra ‘Ajnu’l-Ḳuḍātinë shekullin e pestë rrëfen kështu: “dhe në atë çast gjuha ime dëgjonte”. Ja pra kjo është një e fshehtë. Kjo fjalë është një fjalë shpirtërore, kjo fjalë është fjala e një urtaku. Këto fjalë, shkronja, përkufizime dhe çdo fjali, madje çdo shkronjë ka një kuptim të caktuar. Ja pra për këtë arsye nuk mund të ndryshohet në asnjë mënyrë.

Ja pra kjo fjalë me kuptim, ka fituar formën e qenies argument-dëshmi në veprën me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave), të cilën e kam përkufizuar si një vepër filozofike. Pra ashtu siç ndodh në një vepër logjike gjenden nocionet-termat: “ṣugrā” (e vogël), “kubrā” (e madhe) dhe “netīxhe” (përfundim, pasojë), pra që përkthehet se është mbështetur tërësisht në gjykimin e ndërsjellë logjik.

Larixhāni: Gjithashtu dhe i nderuari Meulānā përshkruan kështu:

In suhen o avaz ez endishe khast,

To ne dani baḥr-ē endishe koxhāst?!

Kjo fjalë dhe ky fjalim, lindi nga mendimi,

Ti nuk e di se ku ështëaideti i mendimit?!

MjeshtërDināni: Po, ai është një det, ai buron nga një det. Atë e godet një valë nga deti i shpirtërores. Ajo valë thyhet në të fshehtën e njeriut dhe rrjedh nga gjuha e njeriut me fjalët e duhura.

Larixhāni: Po ne këtë çështje do ta trajtojmë në mënyrë më të gjërë, kur do të hetojmë çështjen e “delīlu’l-me‘arifeti” (dëshmisë së diturisë) në programin tuaj rreth Baba Ṭāhirit. Po mjeshtër, kjo ishte shumë e bukur. Nëse më lejoni do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Po mjeshtër, ne po flisnim për çështjen e shkencës së shenjave sipas ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit. Ai kishte thënë: “Zemra ime flet dhe gjuha imedëgjon” dhe ju bëtë të qartë se burimi i kësaj shkence ishte deti i kuptimit që vinte nga “ṣirru’s-suuejdāja” (qendra më e thellë, më e fshehtë) e njeriut. Kjo me të vërtetë ishte një thënie shumë e bukur.

‘Ajnu’l-Ḳuḍāti përsëri vijon në këtë çështje dhe pohon kështu për sa i përket veprës së tij me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet): “Edhe kjo vepra ime është në të njëjtën formë, por kjo nuk është nga unë”.

Më pas ai përcjell kështu një kujtim/ndodhi që ka ndodhur mes tij dhe Shejkh Ebū ‘Alī‘Amūlīt: “Ai erdhi pranë meje në natën e Xhumasë në datën nëntë të muajit Rexheb dhe më rrëfeu si më poshtë: “Unë pashë të nderuarin të dërguar (p.q.m.t.) në ëndërr. I nderuari i dërguar (p.q.m.t.) të tha: “Tregoma këtë vepër”. Ti ia tregove atë vepër. Më tej i nderuari i dërguar e mori këtë vepër dhe të tha: “Lëre këtë vepër mbi supin tim”. Ti ia le mbi supin e tij. Më vonë i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) urdhëroi: “O ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt, mos lër më tepër se sa kaq të fshehta në shkretëtirë!” Kështu që unë pranova dhe i dhashë fund shkrimit të kësaj vepre.

Domethënë ai thotë se fillimi dhe fundi i veprës me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet) nuk është shkruar nga ana e tij. Ky është një pretendim shumë i madh! Sa shumë që u përngjan fjalëve të Muḥjiddīn ‘Arabīut!

MjeshtërDināni: Jo, ai u shëmbëllen kësaj, sepse ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti ishte më përpara. Unë mendoj se Ibn ‘Arabīu e ka lexuar në mënyrë të prerë veprën me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet). Ka gjasa që Ibn ‘Arabīu nuk dinte persisht, por mendimet që gjenden ne veprën e lartpërmendur, në njëfarë mënyre duhet të kenë shkuar në veshin e Ibn ‘Arabīut. Shprehem kështu sepse Ibn ‘Arabīu ishte ndikuar shumë nga mendimet e īrānīanëve. Po theksoj se është e vërtetë se ai nuk ka qenë në Īrān, sepse vetë ishte andaluzian. Ai qëndroi për njëfarë kohe në Mekkë dhe ne Medīnë, por mendimet e urtakëve īrānīanë kishin ardhur deri në veshin e tij.

Kështu që përmbledhim se sa shumë që u përngjan ai përgëzim që Ibn ‘Arabīu  ka parë në ëndërr, pra shikimi i tij i të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) në ëndërr, dhënia e tij e veprës së tij me titull: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësisë) dhe thënia e tij: “Lexoji këtë vepër njerëzve!”

Ai këtë gjendje dhe vepër e quan “Mubeshshire” (Përgëzuese). “Mubeshshire” është një gjendje ku njeriu nuk është as plotësisht në gjumë dhe as ploëtësisht i zgjuar. Ajo u shëmbëllen një gjendjeje të zbulimit të ndërsjellë, ose një gjendjeje të ngjashme me atë të zbulimit të ndërsjellë. Megjithatë ai nuk i jep fund veprës së tij pas kësaj përgëzueses. Ai bën të ditur se i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) ua ka dhënë atij këtë vepër dhe u ka thënë që t’ua lexojë njerëzve. Ashtu siç kuptohet dhe nga emri vepra me titull: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësisë) përbëhet nga “fāṣ”-ët (gurët e unazave). Ajo zë fill nga guri i unazës së Ādemit (p.m.t.) dhe vjen deri tek guri i unazës së të nderuarit Muḥammed (p.q.m.t.). Kjo gjendje është pikërisht ashtu siç prekët ju, ndonëse nuk është marrë plotësisht nga ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti, rishtas ajo i ngjan gjendjes së tij, ose Ibn ‘Arabīu është ndikuar nga ai.

Krahas kësaj ashtu siç shënjuat ju ai ngren pretendimin se hem fillimi hem fundi i veprës nuk është shkruar nga ana e tij. Madje dhe vënia e emrit të veprës “temhīd” tregon se ka të bëjë shumë me përmbajtjen. Ai vijon duke pohuar se e kishte filluar me drejtimin e të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) më pas ai e kishte urdhëruar: “Tanimë mos zbulo më të fshehta!” Pra ai nënkupton se nëse do t’u ishte dhënë leja ai do të sqaronte dhe të fshehta të tjera. Fjala “temhīd” nga e cila buron titulli i veprës përkthehet si parathënia ose hyrja e një gjëje. Domethënë parapërgatitja e njerëzve për një etapë tjetër.

Të themi të vërtetën vetë thënia e tij: “Mua m’u caktua detyra e moszbulimit të mëtejshëm e të fshehtave, mosthënies më tepër se kaq” është një “temhīd” (parathënie). Vënia e emrit të veprës së tij: “Temhīdāt” mund ta shikojmë si vënien e emrit të veprës së Ibn ‘Arabīut: “Mubeshshire”.

Larixhāni: Unë tani dua që të lexoj nga vetë fjalitë e tij. Vepra me titull: “Temhīdāt” mbaron me këtë thënie: “Njerëzimi të mos mundohet. Unë po të them ato që mund të thuhen. Nuk mund të shprehet më tepër se sa kaq në botën e shkronjave”.

MjeshtërDināni: Pra aftësia e shkronjave, fjalëve është e kufizuar. Shkronjat, fjalët kanë aftësi deri në kufirin e fundit. Sigurisht se aftësia e shkronjave, fjalëve nuk është e pakët, sepse janë thënë, thuhen dhe do të mund të thuhen shumë çështje me anën e tyre. Mirëpo shprehja e qenies, dukurive, mbarë gjendjeve dhe të vërtetave me thënie është pakëz e vështirë. Ja pra për këtë arsye thuhet: “Njerëzimi të mos mundohet”. Vallë si mund të shprehet me fjalë posti i “fenāsë”?!

Natyrisht se ne nuk do të hyjmë këtu se çfarë lloj gjëje, është posti i “fenāsë” për të cilin kanë folur urtakët; por vallë si mund të shprehet me fjalë përvoja e postit të “fenāsë” e një udhëtari të përmirësimit të sjelljes?! Kjo nuk është një gjë që mund të futet në enën e thënies. Sigurisht e përsëris se sipas meje nuk janë të pakta, gjërat që mund të shprehen me shkronja, fjalë, thënie. Të vërtetat që do t’u rrëfejnë udhën njerëzimit, që do ta çojnë tek lumturia janë të duhura për t’u shprehur me fjali.

Nëse nuk do të ishte kështu, atëherë shpallja nuk do të ishte përmbushur. Shpallja e të dërguarve është plotësuar. Në veçanti kjo punë është përkryer tanimë me shpalljen e përsosur e “Ḥatemu’l-Enbijjāit” (Vulës së Lajmëtarëve) (p.q.m.t.). Pra gjërat që do të mund të kenë ndikim në çuarjen e njerëzimit drejt lumturisë dhe arritjes së njeriut të përsosjes janë të pranishme tek thëniet. Fjala vjen Ḳur’āni Famëlartë është një thënie që është në duart tona. Por nëse do të shtrojmë pyetjen: “Vallë a mund të shprehet mbarë e vërteta e qenies me thënie?!”, ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti përgjigjet: “Jo!”

Natyrisht se të tërë kanë pjesën e tyre. Fjalët që kanë shprehur të dërguarit janë një gjë, kurse fjalët që kanë shprehur ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti dhe urtakët e tjerë kanë një kufi të caktuar. Pra ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti i ka thënë në veprën e tij me titull: “Temhīdāt” (Parathëniet) gjërat që mund të shpreheshin deri në atë kufi. Në fund të fundit ai nuk mund të shprehte më tepër se sa kaq.

Larixhāni: Tani në këndvështrimin e mbylljes së çështjes së përshkrimit të shkencës së shenjave, a mund ta përkufizojmë shkencën e shenjave, si një gjë që është përtej shkronjave, fjalëve dhe tingujve mes thënësit dhe dëgjuesit?!

MjeshtërDināni: Së bashku me ju pak më përpara kishim lexuar një ḥadīth që kishte lidhje me çështjen e “‘ibarātit, isharātit, leṭāīfitdhe ḥakāīkit” (thënieve, shenjave, hollësive (urtësive) dhe të vërtetave). “Fīhi ‘ibārāt, fīhi ishārāt, fīhi leṭāif ue’l-ḥaḳāīḳ...” (Në të ka thënie, në të ka shenja, në të ka hollësi (urtësi) dhe të vërteta...) Në botën e kuptimit shenja qëndron pakëz më lart se sa thënia. Kjo është kështu dhe në botën e dukshme. Me synimin e sqarimit të një shenje të bërë, ndonjëherë duhet të shkruhet një vepër. Natyrisht se kjo ka lidhje me faktin se çfarë është shenja, kush e ka bërë shenjën dhe se cila është fusha e shenjës.

Herë-herë në një shenjë ka aq shumë kuptim, sa ju duhet të shkruani një vepër për ta komentuar atë shenjë. Një ditë unë lexova poezinë e njërit nga urtakët tanë bashkëkohorë Iḳbāl-i Lahorit. Ajo kishte të bënte me dyvargëshin e një drenushe por ishte me të vërtetë e rëndësishme. Atje ai përshkruante kështu: “Në vendin ku vetë fjala është vetë “ḥixhābi” (mbulesa) (ku është pengesë përpara kuptimit), mund t’i sqaroja me shenja ato që përjetoja brenda meje”.

Herë-herë për kuptimin e një vështrimi të vetëm madje mund të shkruhet një vepër e veçantë. Mirëpo kjo është e lidhur me faktin se kujt i përket ky vështrim, kush po e shikon atë vështrim dhe se cila është fusha e përcjelljes së mesazhit të atij vështrimi. Gjithashtu dhe ne ndonjëherë i drejtohemi shenjës në vend të fjalës. Kurse shenja shpirtërore është shumë më e ndryshme nga shenja e dukshme.

Shenja është në botën e kuptimit. Ndonjëherë fryma, vështrimi, stili i uljes dhe lëvizja e një njeriu mund të barttë një numër të lartë kuptimesh. Në një poezi shumë të njohur kalon si më poshtë: “Një njeri po shkund tapetin e tij mbi çati. E thënë ndryshe ai po bën një punë shumë të thjeshtë dhe të rëndomtë, ai do që të shkundë pluhurin e tapetit të tij. Ndërsa një urtak që e shikon atë del nga vetja dhe humb ndjenjat.

Shkundja e  një tapeti është një punë tej mase e thjeshtë dhe e rëndomtë, por çfarë koncepton urtaku kur e sheh atë që del nga vetja dhe i bie të fikët?! Urtaku në atë shenjën e thjeshtë dhe të rëndomtë shikon kuptimin: “Edhe ne duhet të shkundim pluhurin dhe zhulin e zemrës sonë”. Njëri nga poetët tanë shprehet kështu:

To mu mibini vu Mexhnūn piçish-ē mu,

To ebru, u isharetha-jē ebru.

Ti i sheh flokët, ndërsa Mexhnūni sheh valëzimin e flokëve,

Ti sheh vetullën, ai sheh shenjat e asaj vetulle.

Po vetulla është vetull, por kuptimin e shenjave të kësaj e dinë vetëm të dashuruarit të cilëve iu është djegur zemra. Flokët janë flokë por kuptimin e valëzimeve të atyre flokëve i dinë vetëm të dashuruarit. Po pohoj se sa më shumë shpirtërore që të bëhet çështja aq më tepër kuptim bart ajo në pikëpamjen e njerëzve të diturisë dhe urtësisë. Prandaj që shenjat e njerëzve të urtësisë janë shumë kuptimplota në këtë aspekt. Njerëzit e urtësisë ndonjëherë i shprehin fjalët e tyre duke u nisur nga një vështrim. Një njeri i shenjave nxjerr shumë kuptime nga stili i uljes, nga stili i ecjes i një njeriu. Natyrisht se për ta mund ta bërë këtë njeriu duhet të jetë njeri i shenjave dhe duhet që t’i mund t’i përdorë këto shenja. Për një njeri të shenjave gjuha e shenjave është shumë e gjërë. Shkurtimisht aftësia e gjuhës së shenjave, është shumë më e tepërt se sa aftësia e thënieve (fjalëzave).

Larixhāni: Atëherë mund të themi se gjuha e zemrës është gjuha e shenjave.

MjeshtërDināni: Nëse do të kujtoheni këtë e kemi cekur dhe me përpara. I nderuari “Ḥatemu’l-Enbijjāit” (Vula e Lajmëtarëve) (p.q.m.t.) ka thënë fjalë për çdo vend dhe post kur ka shkuar në Natën e Mi‘rāxhit (Ngjitjes në Qiell). Vallë cilën gjuhë foli atje?! فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى“Fe kāne ḳābe ḳausejni eu ednā” (Dhe ai ishte afër sa dy harqe (dy kutë) apo edhe më afër). (Nexhm, 9) Por në cilën gjuhë foli në atë postin “eu ednā” (apo edhe më afër)?! A foli ai me fjalët që ne flasim dhe shkruajmë?! Ai atje zotëronte një gjuhë të duhur. “Dhe ai ishte afër sa dy harqe”. Shumë mirë por çfarë nënkuptohet kur thuhet: “eu ednā” (apo edhe më afër)?! Ai ishte më afër vetes pra i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) ishte më afër vetes. Ja pra kjo është shenja. Pothuajse në të tëra çështjet e urtësisë ka shenja, mjafton që njeriu të jetë njeri i shenjave.

Larixhāni: Ah sikur të kishte qëndruar në gjuhën e urtësisë!

MjeshtërDināni: Po ai qëndroi, nëse njeriu është njeri i shenjave kërkesa juaj është zbatuar i nderuar Larixhāni! Ai qëndroi në gjuhën e shenjave të urtësisë dhe do të vazhdojë që të qëndrojë, mjafton që njerëzit të mund t’i kuptojnë shenjat.

Larixhāni: Fatkeqësisht ne më shumë jemi njerëz të thënies. Në këtë aspekt fryma e kujdestarit mund të barttë barrën e shenjave dhe përgëzimeve.

Vaj‘an zēndeji kē ba morde nishest,

Morde gesht o zendegi ez vej beshest.

Mjerë për atë të gjallë që u ul me të vdekurin,

Ai u kthye nga i vdekuri dhe jeta shpëtoi nga ai.

Domthënë fryma e kujdestarit të jep jetë.

MjeshtërDināni: Kushtimi tepër rëndësi i të vdekurve të sjell vdekjen; gjithashtu dhe kushtimi tepër rëndësi i të gjallëve të sjell jetën. Fryma e kujdestarit të dhuron jetë. Tekefundit kjo është dhe vetë jeta.

Larixhāni: Shumë mirë mjeshtër, ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti bën shpesh herë fjalë për shenjën dhe përgëzimin. Por ne jemi të detyruar që këtu t’i hetojmë në mënyrë të përmbledhur. Nëse Allāhu do të na e lejojë këtë çështje do ta vazhdojmë më vonë.

Mjeshtër në fakt kemi dhe një çështje tjetër. Ndoshta ne nuk mund ta cekim tepër në këtë program por të paktën le të flasim për të. Për më tepër kur e hulumtojmë këtë çështje në mendjen time kjo më është fiksuar si një pyetje në mendjen time.

Ashtu siç e dini urtakët, filozofët kanë përdorur konceptet e “uāxhibu’l-uxhūdit” (qenies së domosdoshme) dhe “mumkinu’l-uxhūdit” (qenies së mundur), për sa i përket çështjes së “Khāliḳut” (Krijuesit) dhe “makhlūḳut” (krijesës). Apologjetët kanë marrë për bazë konceptet e “ḳādimit” (e shkuarës) dhe “ḥadīthit” (e krijuarës). Mirëpo ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti thotë një gjë shumë interesante: “Bē çehre-jēxhem’al-ē rubūbījjet, ḥal-ē‘ubūdījjet”(Uni në gjendjen e robërimit në fytyrën e bukur të qenies Zot). Kjo është një thënie shumë enigmatike dhe misterioze dhe në të njëjtën kohë është dhe pajtuese.

Me fjalë të tjera udha (morale dhe shpirtërore) e njeriut, e çdo robi të çiltër dhe të dëlirë dhe atij që është etur për të dashurën e tij e thjeshtëson shumë dhe ai e kupton atë unin në gjendjen e robërimit në fytyrën e bukur të qenies Zot.

MjeshtërDināni: Nëse do të kemi kohë do të mund të flasim pakëz për këtë çështje.

Larixhāni: Tani për tani le të bëjmë vetëm përkufizimin e robërimit dhe qenies Zot dhe më vonë nëse do Allāhu do të vazhdojmë në mënyrë më të imtësishme. Tani për tani le të prekim vetëm çështjen e unit në robërimit dhe qenies Zot.

MjeshtërDināni: Kjo fjalë është perla e‘Ajnu’l-Ḳuḍātit. ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti duke i përzier me njëra-tjetrën çështjet e gjata për të cilat kanë bërë fjalë apologjetët rreth“ḳādimit” (të shkuarës) ose“ḥadīthit” (të krijuarës) dhemarrëdhënies mes “Khāliḳut”(Krijuesit) dhe “makhlūḳut” (krijesës), si dhe marrëdhënies mes “uāxhibu’l-uxhūdit” (qenies së domosdoshme) dhe “mumkinu’l-uxhūdit” (qenies së mundur) për të cilat kanë folur filozofët, i ka përmbledhur të tëra këto në mënyrën e dashurisë dhe mënyrën e urtësisë, por në të njëjtën kohë me një thënie të mbushur plot me dituri dhe mençuri si “robërimi është uni i qenies Zot”. Në këtë aspekt ne tani duhet që të sqarojmë se cili është synimi i “unit” të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit.

Larixhāni: Ai përshkruan kështu: “Në mungesë të qenies Zot robërimi është i mangët dhe pa qenë robërimi qenia Zot është e pamundur. Vallë a nuk është kjo pakëz e çuditshme?!

Mjeshtër Dināni: Natyrisht se ashtu është. Qenia Zot nuk ka kuptim pa robërimin. Kurse robërimi pa qenien Zot është një mangësi absolute. Kjo është një arrëdhënie e pandarë nga njëri-tjetri. Marrëdhënia mes ‘abdit (robit) dhe Rabbit (Zotit) është marrëdhënia mes shfaqësit dhe shfaqjes, ajo është marrëdhënia mes njëjësit dhe shumësit. “Ḥāli” (gjendja) pra është simboli i njëjësit në “unin” në fytyrë”. Nëse do ta sqaronim këtë me gjuhën e mënyrës së dashurisë atëherë themi se “xhemāli” është bukuria. Nëse gjendet një “unë” në një fytyrë të bukur, nëse gjendet një “unë” nën një buzë, ajo bukuri shtohet dhe më tepër. Nëse një i dashuruar ose urtak bën fjalë për “unin”, ajo gjuhë është një gjuhë e dashurisë. Ajo është gjuha e ndjenjës së zjarrtë (pasionit) të bukurisë. Sipas meje nëse gjendet një “unë” në një bukuri ajo bukuri shtohet.

Shumë mirë por çfarë është “uni”?! “Uni” është një pikë e zezë. Pra një pikë e zezë në një fytyrë të bukur. Shumë mirë por çfarë është pika?! Një njeri që është pak a shumë familjar me matematikën e di se çfarë është pika. Pika është një gjë e tillë që nuk ka as gjatësi, as gjërësi dhe as lartësi. Kjo botë është bota e përmasave. Bota ku jetojmë është bota e përmasave. Shumë mirë por çfarë janë përmasat?! Gjatësia, gjërësia, lartësia... Mbarë trupat janë tripërmasorë. Pra të paktën patjetër që një trup ka dy përmasa, por çdo trup është tripërmasor.

Përmasat mund të ndahen. Gjatësia, gjërësia, lartësia mund të ndahen. Trupi është tripërmasor dhe mund të ndahet me çdo përmasë. Sipërfaqja e një trupi është fundi i atij trupi. Për shembull sipërfaqja e kësaj tryeze është fundi i saj; sepse ajo nuk është më e lartë se sa sipërfaqja e saj. Trupi merr fund në sipërfaqen e tij. Shumë mirë por ku plotësoshet sipërfaqja?! Sipërfaqja plotësohet në vizë, ndërsa viza merr fund në pikë. Domethënë trupi merr fund në sipërfaqe, sipërfaqja në vizë dhe viza në pikë. Atëherë e përmbledhim duke bërë të ditur se pika është fundi i mbarë përmasave.

Pika në njëfarë drejtimi është fundi i të tëra përmasave; por në njëfarë mënyrë është dhe zanafilla e mbarë përmasave. Nëse ju doni që të vizatoni një formë, fjala vjen kur doni të vizatoni një rreth me kompasin, maja e kompasit qëndron në një pikë dhe kështu vizatohet një rreth duke u rrotulluar kompasi. Çdo trup është përmasor, nuk ka trup pa përmasë. Çdo përmasë dhe çdo trup fillon nga një pikë.

Ashtu siç pika është përfundimi i i gjithçkaje, pika është dhe zanafilla e gjithçkaje. Gjithashtu çdo lëvizje në këtë botë fillon nga një pikë. Fundi i përmasave të botës është rishtas pika. Por çfarë është kjo veçoria e pikës kështu?! Ajo është si fund dhe fillim. Shumë mirë por a mund që një gjë të jetë si fund dhe fillim?! Ky fund dhe fillim janë gjëra simbolike, por e vërteta e pikës nuk është gjë tjetër përveç se këtyre dy gjërave.

Pika nuk ka as gjatësi, as gjërësi, as lartësi dhe as përmasë! Pavarësisht kësaj çdo gjatësi, çdo gjërësi, çdo lartësi nis nga pika dhe merr fund në një pikë! Ja pra kjo është veçoria e pikës! Nëse do ta shikoni me një këndvështrim tjetër, kjo është e fshehta e lidhjes së njëjësit me shumësin.

Pra ne të tërë shumësit përmasorë në një pikë i përçojmë tek njëjësi. Atje çdo gjë behët një dhe këtë herë sërish me një pikë zë fill shumësi. Shumësi fillon me pikën dhe shumësi mbaron me pikën. E fshehta e lidhjes së njëjësit me shumësin është pika. Natyrisht nëse ju mund të krijoni lidhjen mes njëjësit me shumësin, nëse ju mund të lidhni “Khāliḳun” (Krijuesin) me “makhlūḳun” krijesën. Nëse ju mund të krijoni lidhjen mes “ḳādimit” (të shkuarës) me “ḥadīthin” (të krijuarën), si dhe nëse mund të lidhni “uāxhibu’l-uxhūdin” (qenien e domosdoshme) me “mumkinu’l-uxhūdin” (qeniene mundur)...

Teksa apologjetët kanë bërë fjalë për “Khāliḳun” (Krijuesin) dhe “makhlūḳun” (krijesën), filozofët kanë folur për “uāxhibu’l-uxhūdin” (qenien/trupin e detyruar/domosdoshëm) dhe ndërsa që të tërë në përgjithësi kanë përshkruar se çfarë është “ḳādimi” (e shkuara) dhe “ḥadīth” (e krijuara), ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e ka shprehur këtë hem në mënyrën e dashurisë, hem në mënyrën e ditur, hem në mënyrë elegante dhe hem në mënyrën e urtë në pamen e “unit të bukurisë”.

Larixhāni: Edhe Ḥāfiḍḥi që është asketi dhe zemëraku i fushës së diturisë dhe urtësisë bën fjalë për dy harqe dhe dy buzë. Pra nuk ka rëndësi nëse njeriu është dijetar ose filozof, nëse nuk i bashkon të dyja buzët me njëra-tjerën nuk mund t’i shqiptojë dhe thotë fjalët, që nënkupton se ai atë vizë e shikon si buzën, që përkthehet se gjithçka mbaron në buzë.

‘Ilāxh-i ḍaaf-i dil-i ma be leb ḥevālet kon,

Kē in muferrexh-ē jāḳūt der ḥezāne-jē tust.

Barin e dobësisë së zemrës sonë lërja në dorë buzës,

Që ai rubini që dhuron lumturi të jetë në thesarin tënd.

Pra nëse ai uni është në atë buzë bukuria shtohet dhe më tepër.

MjeshtërDināni: Këtu gjendet një çështje që duhet të preket duke përfituar nga poezia e Ḥāfiḍḥit. Ai bën shëmbëllimin e buzës, sepse në mungesë të buzës nuk është i mundur shqiptimi. Njëra nga shkronjat që mund të shqiptohet vetëm duke bashkuar buzët është dhe shkronja: “ب” (be-b), sepse shkronjën: “ب” (be-b) mund ta shqiptoni vetëm duke mbyllur buzët tuaja. Për shembull shkronjën: “ل” (lam-l) mund ta shqiptoni duke çuar dhe duke e ngjitur gjuhën me dhëmbët prerës të sipërm, ose shkronjën: “ح” (ḥa-h e fortë) me gurmazin tuaj. Ndërsa shkronjën: “ب” (be-b) mund ta shqiptoni vetëm duke mbyllur buzët tuaja dhe duke krijuar një vizë, si dhe poshtë shkronjës: “ب” (be-b) ka një pikë.

Larixhāni: Kurse ajo pika është pika e ‘Alīut (p.m.t.) që është tek fjala “Bismi’l-lāh” (Me emrin e Allāhut). Po mjeshtër çështja erdhi në një vend shumë të bukur, por fatkeqësisht koha jonë mbaroi këtu.

Fash mi gujem o ez gofte-jē hod dilshādem,

Bende-jē ashḳem o ez her do xhehan azādem.

Nist ber lovḥ-ē dilem xhoz elif-ē ḳāmet-ē jār,

Çē konem herf-ē diger jād ne dād ustādem.

E zbuloj se jam i lumtur me fjalët e mia,

Unë jam robi i dashurisë dhe jam i lirë në të dyja botërat.

Në pllakëzën e zemrës sime nuk ka tjetër përveç shtatit elif të të dashurës sime,

Çfarë të bëj se tjetër fjalë nuk më mësoi mjeshtri im.

Larixhāni: Shumë mirë, kjo u bë një çështje shumë e bukur. Nëse do Allāhu dhe ndjekësit tanë të dashur kanë mbetur të kënaqur.Programi ynë i ditës së sotme mori fund, me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak