Tani po iu sjell një shembull: Mbase këtë shembull do ta sqaroj pakëz. Fjala vjen çdo njeri bën fjalë për të pafundmen (gajri mutenahinë), matematikanët e kuptojnë më mirë këtë. Njerëzit e ditur e dinë ose nuk e dinë të pafundmen? E dinë... Mirë a mund ta përfytyrojnë të pafundmen? Jo; sepse në çastin kur ju e përfytyroni ajo bëhet e fundme (mutenahi).

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të çmuar dhe ndjekës të dashur të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini në programin e kaluar në hymë në kopështin e mendimit të Mullah Sadrasë. Shpresojmë se në këtë kopësht trëndafilash të filozofisë dhe të urtësisë mjeshtri ynë i nderuar do të na çojë në vende që do të na rrëmbejnë zemrën.

Mjeshtër në programin e shkuar ne bëmë fjalë për urtësinë, “hikmetu’l-mutealijje” (urtësinë e përtejme), për vendin që zinin këto në mënyrë të përgjithshme në mendimin e Mullah Sadrasë. Unë e hulumtova nga veprat e tij hyrjen e tij në urtësi. Kjo çështje ka bërë edhe shumë bujë.

Ai; e ka ndarë në dy pjesë urtësinë, në “hikmetu’t-tahsili” (urtësia e mësuar) dhe “hikmetu’l-itai” (urtësia e taksuar). Në disa vende e ka shprehur këtë edhe si “hikmetu’d-dini” (urtësia fetare). Sipas kësaj duke u nisur nga Kur’ani dhe ajetet e tij, mund të fluturohet në qiellin e të vërtetave, atje mund të përfitohet nga dhurimet hyjnore. I nderuari Meulana për këtë shkak ka cituar:

Bota i rrit paragjykimet dhe dyshimet,

Ndërsa urtësia fetare i lartëson në qiell.

Ai citon se kur them urtësia fetare kam për qëllim urtësinë shiite. Unë po e lexoj thënien e tij ai ka kumtuar: “Dymbëdhjetë Imamët Shiitë, janë në zotërim të dy fytyrave. E para është sheriati (ligji hyjnor) ose e jashtmja, tjetra emërtohet si hakikati (e vërteta) ose e brendshmja. Dituria ose urtësia shiite, përbëhet nga zotërimi i njeriut i të vërtetave të doktrinës shiite. Kjo bën të mundur gjetjen e udhës e cila të çon në brendësinë e sheriatit”.

Mjeshtër përse Mullah Sadra ka bërë fjalë në një çast për urtësinë në fushën e fesë?

Mjeshtër Dinaniu: Përdorimi juaj i fjalës urtësi ishte shumë i mirë. Këtu dua të shpalos këtë kështu që disa mjeshtra të filozofisë të mos e kuptojnë gabim këtë çështje. Sigurisht që ka një dallim të hollë mes fjalëve filozofi dhe urtësi.

Filozofia në thebin e saj është mendimi i lirë. Filozofia është filozofi pa vënë kushte. Nëse filozofia mundohet që të argumentojë një çështje të caktuar më parë kjo nuk është filozofi. Në një njeri ka dhe përpiqet që të argumentojë një mendim ose një hipotezë të mëparshme ai njeri nuk është filozof, është apologjet (teolog).

Në thelbin e filozofisë gjendet mendimi i lirë. Kjo gjë vlen edhe për urtësinë. Edhe urtësia në thelbin e saj është e lirë. Nëse filozofia dhe urtësia nuk janë të lira, as urtaku nuk është më urtak dhe as filozofi nuk është më filozof. Atëherë këta janë apologjetë. Ja pra ky është dallimi mes urtësisë dhe filozofisë me apologjetikën.

Apologjeti zotëron një besim fetar të caktuar. Kur themi apologjeti nuk kemi për qëllim vetëm apologjetët muslimanë. Por dhe apologjetët çifutë, gjenden edhe apologjetë të krishterë dhe budistë. Çdo fe ka apologjetin e saj.

Apologjeti është njeriu i cili ka pranuar besimin zyrtar dhe në një mënyrë orvatet që ta argumentojë atë. Pra kjo mund të jetë në mënyrë e “xhedelit” (diskutimit), në mënyrën e “nutukut” (retorikës), nëse gjendet një “burhan” (provë e prerë) edhe ajo mund të përdoret. Nëse çdo njeri ka një pranim paraprak të caktuar natyrisht ky njeri është apologjet.

Ndërsa filozofi nuk zotëron një pranim paraprak ose një mendim paraprak. Filozofia duhet të bëjë të nevojshme “bedihijjatin” (gjërat shumë të qarta dhe të prera të cilat nuk kanë nevojë për prova; si më e madhja se të tëra pjesët) dhe pararojat. Këto pararoja ose janë ashtu siç cekët ju siç janë në iluminacionizëm të brendshme ose janë “bedihijjate” (të qarta) të mendjes. Por nëse një njeri në mungesë të një prove hyn në zotërim të një besimi të mëparshëm dhe përpiqet që ta argumentojë këtë atëherë kjo është apologjetikë.

Këtu duhet të tregohemi të vëmendshëm ndaj kësaj. Mullah Sadra, në filozofinë e tij nuk është një apologjet. Mullah Sadra ashtu siç është filozof, në të njëjtën kohë është edhe një apologjet, ai e njeh edhe apologjetikën, por në filozofinë tij ai nuk është një apologjet. Pra kur ai flet për filozofinë ai nuk flet si një apologjet. Ai është plotësisht i lirë dhe zotëron një mendim të lirë. Kjo gjë vlen edhe për urtakun. Nëse urtaku nuk zotëron një mendim të lirë ai nuk është urtak. Dallimi mes urtësisë dhe filozofisë është ky: Urtaku zotëron si mendimin ashtu edhe veprën, urtaku në të njëjtën kohë është edhe njeri veprues. Kësaj i thuhet “itkanu’l-fikri” (zotërues i mendimit) dhe “itkanu’l-ameli” (zotërues i veprës). Pra puna e tij është e sigurtë; urtësi do të thotë bërja e shëndetshme e punës.

Në këtë anë të botës, në Lindje, në Iranin e lashtë, në Indi thuhej urtak. Në Iran në mënyrë të prerë thuhej “hakim/hekim” (urtak). Edhe njeriut “haham” që i thonë çifutët është vetë “hekimi” (urtaku). Ata hahamit i thonë hekim, pra ashtu siç dihet hahami është dijetari i fesë së çifutëve. Fjala “haham” është fjala “hekim” në gjuhën hebreje. Kjo fjalë ka kaluar në gjuhën hebreje dhe është bërë “haham”.

Iranianët e lashtë i thonin urtak filozofëve, madje ata i thonin urtak edhe të dërguarve. 4 ose 5 mijë vite më parë në Iranin e lashtë kështu i thuhej. Ndërsa në Greqinë e lashtë i thuhej filozofi. Filozofia tekefundit është një fjalë në gjuhën greke. Kjo është një fjalë e përbërë nga fjalët “filo” (dashuria) dhe “sofia” (dituria). Sofia do të thotë urtësi, dituri, dije dhe të diturit. Ndërsa “filo” vjen në kuptimin të duash. Filozof do të thotë njeriu i cili do urtësinë, të diturën, diturinë. Këtë e ka thënë Sokrati, më pas edhe Platoni... Ai ka thënë “unë jam filozof”, domethënë duke u treguar i përulur deshi të thoshte “unë nuk jam urtak, unë e dua urtësinë”.

Si urtësia ashtu edhe të duash është e rëndësishme. Një njeri i cili e do urtësinë nuk ndalon, por vazhdimisht ecën përpara; por nëse një njeri e shikon veten e tij si një urtak ai qëndron aty. Sokrati ka thënë unë jam filozof domethënë unë e dua urtësinë. Këtu ka si një kuptim përuljeje edhe një kuptim më të thellë se sa përulja. Pra ai ka dashur të thotë unë nuk jam një njeri që qëndroj, unë gjithmonë bëj përpara.

Si përfundim fjala “filozofi” vjen nga fjala greke “filo-sofia”. Ndërsa “hikmeti” (urtësia) i përket Lindjes dhe në veçanti Iranit.

Larixhani: Mjeshtër unë nuk munda që ta kuptoj shumë çështjen e mendimit të lirë. Këtu të qenit i filozofit një mendimtar i lirë, ka për qëllim të qenit e tij të lirë nga kushtet dhe rregullat e fesë? Apo ka për qëllim shikimin e tij të vetes të lirë në çështjen e gjetjes së të vërtetës?

Mjeshtër Dinaniu: Ju pyetët një pyetje shumë të bukur, këtu është edhe hollësia e punës. Kuptimi i të qenit i lirë, nuk nënkupton domosdoshmërisht, mungesën e përgjegjësisë ndaj fesë, ose përbërjes. Një mendimtar i lirë mund të jetë njeriu më besimtar. Këtu ka për qëllim mungesën e bartjes së një lidhjeje ose kushti në mendimin e tij. Domethënë një mendimtar i lirë nuk vendos më parë se unë do ta argumentoj këtë. Disa njerëz janë në zotërim të një mendimi ose besimi të caktuar dhe ata mundohen që ta argumentojnë këtë me çfarëdo lloj çmimi. Një njeri i tillë nuk është as urtak dhe as filozof.

Filozofi mendimtar i lirë për të cilin po flas ose urtaku jobesimtar, nuk është e nevojshme që të mos jetë i lidhur me ndonjë besim ose rregull; tërësisht e kundërta një njeri mendimtar i lirë mund të jetë njeriu më besimtar, më i rregullt dhe më i disiplinuar i botës. Por në fushën e mendimit përpiqen që ata t’i fusin brenda një kllape, pra nuk e ngatërrojnë atë.

Nëse mendimi nuk është i lirë asnjë gjë nuk kuptohet. Një mendim që nuk është i lirë në mënyrë të prerë nuk mund të kuptojë asgjë, edhe ato që i kupton janë të gabuara. Nëse mendimit i hiqet liria ai aty mbaron. Por kjo, nuk nënkupton se njeriu i lirë duhe të jetë i pafe, i çrregullt, i pandërtuar. Jo, ai mund të zotërojë një fe ose një besim por nuk e lejon këtë që të ndërhyjë në mendimin e tij.

Larixhani: Nëse do t’i themi kësaj liri a nuk është më mirë?

Mjeshtër Dinaniu: Në mungesë të mendimit të lirë a mund të ketë liri? A është e mundur që një njeri mendimtar i lirë të mos jetë i lirë? Ose një njeri jo mendimtar i lirë a mund të jetë në zotërim të lirisë? Si rrjedhojë sërish puna rrotullohet përreth mendimit të lirë. Por disa njerëz e kuptojnë keq mendimin e lirë. Disa njerëz pandehin se mendimi i lirë, është të mos jesh i lidhur me asnjë fe, besim, rregull. Megjithatë nuk është kurrë kështu. Kjo nuk ka aspak lidhje me mendimin e lirë.

Ju mund të zotëroni një besim; por kur iu paraqisin një mendim mund të mendoni mbi të pa ngatërruar punën tuaj. Ju mund të zotëroni një besim; por kur iu paraqitet një mendim ju mund të mendoni mbi të pa e ngatërruar brendinë e punës suaj. Fjala vjen unë kam shumë besime, kam shumë lidhje; por kur ndeshem me një mendim unë e mas atë në kornizën e mendimit. Unë nuk e ngatërroj brenda punës se çfarë ja, se kush është ai që flet. Unë nuk kam punë me se kush është ai me se çfarë është qëndrimi im. Cili është shpërblimi i saj në botën e mendimit? Ja pra kësaj i thuhet mendim i lirë. Ju bëtë shumë mirë kur e pyetët këtë pyetje për të penguar kuptimin gabim të saj. Me këtë unë nuk kam për qëllim të nënkuptoj se filozofi nuk duhet të jetë mendimtar i lirë, nuk duhet të jetë i lidhur me asnjë fe, besim ose rregull.

Shumë urtakë madje vetë Sokrati ishte një njeri që kishte lidhje dhe norma. Sokrati nuk ishte musliman ose i krishterë; por kishte norma hyjnore dhe njerëzore. Sokrati bënte biseda të rëndomta me njerëzit, me të rinjtë. Çfarë kam për qëllim kur them bënte biseda të rëndomta; pra ai nuk bënte diskutime ose polemika. Ai i drejtonte qetësisht pyetjet, por ai drejtonte pyetje të tilla sa pala përballë ishte e detyruar që të mendohej. Ai si pasojë e mendimit kur shkonte në shtëpi rrinte pa gjumë. Sokrati kthehej pranë tyre dhe i pyeste ata se cila ishte përgjigjia e pyetjes që i kishte pyetur. Në këtë mënyrë krijohej rrjedha e mendimit.

Shteti i Athinës i asaj kohe, gjykoi se Sokrati po i shmangte të rinjtë dhe po i nxirrte nga udha. Ata e kapën dhe e hodhën në burg. Disa nga nxënësit e tij erdhën në burg dhe folën me të, ata i thanë atij se ne mund të bëjmë që ti të arratiesh nga burgu. Sepse dhe Sokratesi kishte mbështetësit e tij. Kur atij ia shtruan kërkesën e arratisjes nga burgu ai tha “Jo, edhe nëse do të ma linin të hapur derën e burgut, unë sërish nuk do të arratisem, edhe nëse këtu nuk do të ketë ndonjë roje rishtas nuk do të arratisem, unë kam respekt ndaj ligjit”. Vini re ai tregoi respekt ndaj ligjit dhe nuk u arratis. Atë e dënuan në atë burg dhe e vranë atë duke i dhënë për të pirë helm kukutë.

Ai besonte në një të vërtetë, ishte i lidhur ndaj kësaj të vërtete por ishte mendimtar i lirë. Ai e flijoi veten në udhën e të vërtetës dhe u vra. Me këtë shembull dua të them se mendimi i lirë, nuk duhet të ngatërrohet me mungesën rregullit, mungesën e kushtit dhe mungesën e besimit. Mendimi i lirë nuk duhet të ngatërrohet me të menduarit e drejtë dhe mendimin e pranishëm, qëndrimin politik, qëndrimin fetar, qëndrimin ekonomik, me postin dhe pozitën. Një njeri i tillë, e kupton më mirë fenë se sa një njeri që e ka kuptuar fenë pa u menduar mbi të. A e kupton më mirë fenë një njeri me anë të mendjes apo një njeri që e ka pranuar në mënyrë jo të vetëdijshme? Natyrisht se një njeri që e ka kuptuar fenë me anë të mendjes e kupton më mirë fenë.

Larixhani: Disa njerëz e keqkuptojnë mendimin e lirë të filozofit, këtë e konceptojnë si mungesën e kushtit, mungesën e rregullit dhe mendjelehtësi.

Mjeshtër Dinaniu: Këto nuk janë liri, janë robërim ndaj epshit. Ata që janë të çrregullt dhe pa kushte si pasojë e futjes së kërkesave të epshit brenda punës, janë më tepër të robëruar. Ata që janë të robëruar ndaj epshit nuk janë të lirë...

Si përfundim pohoj se liria është shumë e rëndësishme në filozofi dhe në urtësi. Ashtu siç citova më lart fjala urtësi përdorej në Iran, ndërsa fjala filozofi përdorej në Greqi. Këto në shumicën e kohës janë të njëjta; por gjendet një dallim shumë i hollë, sepse tek urtësia bëhet fjalë për “itkanin”, pra bërjen në mënyrë të sigurtë të një pune.

Në Iranin e Lashtë edhe të të dërguarve u thuhej urtakë. Për shembull Suhreuerdiu i shikonte urtakët iranianë si të dërguar. Si përfundim Mullah Sadra është urtak, filozof dhe ashtu siç ceka më lart ai e dinte të tërë diturinë para tij. Ai ishte i lidhur pas besimit të tij; por në fushën e mendimit ishte tërësisht i lirë.

Larixhani: Por për të menduar duhet të ketë një themel për njeriun. Pra nuk mund të jetë pa një hipotezë ose një pranim paraprak. Mirë por çfarë mund të jetë kjo hipotezë ose pranim paraprak?

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht... Tekefundit nuk mund të ketë mendim në zbrazëtirë. Suhreuerdiu ka kumtuar se ai nuk zotëron një hipotezë, pranim paraprak në filozofi. Kjo sipas disa njerëzve është e mirë, sipas disa të tjerëve është e keqe. Kjo është çështje më vete, tani le të mos përqendrohemi në këtë. Por Mullah Sadra zotëron një hipotezë ose një pranim paraprak. Domethënë ai e ka pranuar si themel “bedihijjatin” (të qartën). Çfarë do të thotë “bedihi”? Gjërat shumë të qarta. Pra gjërat shumë të qarta në këndvështrimin e mendjes dhe logjikës... Madje disa herë më tepër të mendjes se sa të logjikës. Kur themi më tepër të mendjes se sa të logjikës unë nuk kam asnjë problem me logjikën që të mos keqkuptohet. Logjika është shumë e sigurtë dhe autoritative por disa njëherë ka edhe gjëra përtej logjikës.

Fjala vjen disa herë Mullah Sadra ka bërë fjalë për frymëzimin, nga frymëzimet që ka marrë vetë. Kjo është një gjendje që i ngjan “zbulimit” dhe “dëshmisë”. Pra një gjë të fshehtë përfshihet në mendjen e tij. Kjo nuk është një gjë që ndodh në gjumë, ëndërr, ose në përfytyrim. Kur ai e sqaron atë ai sjell një “burhan” pra një provë prerë të mendjes. Mullah Sadra nuk ka folur kurrë pa provë. Madje edhe në zbulimet e tij ai ka sjellur provën. Më pas do të shikojmë që edhe Suhreuerdiu ka vepruar në këtë mënyrë.

Madje kur i sqaronte në “zbulim” ose me thënien e tij gjërat e tij të frymëzuara ai sillte “burhanë”, paraqiste provat prera të mendjes. Mirë por cili ishte tabani i tij i mendimit? Tabani mendimit i Mullah Sadrasë, është një taban logjik. Urtakët dhe logjikologët kanë përmendur gjashtë lloje “bedihi” (të qartash). Këtyre u thuhet “bedihijjatu’l-euuelijje” (të qartat e fillimit).

Unë do të prek vetëm dy, madje vetëm njërën... Të tëra të qartat mbarojnë vetëm tek njëra. Ju mund t’i zvogëloni të tëra të qartat vetëm tek njëra, nuk ka problem. Në librin që kam shkruar me titull: “Rregullat e Filozofisë” kam përmendur 150 rregulla filozofike. Aty kam thënë se është e mundur që t’i zvogëlosh këto 150 rregulla në disa rregulla dhe ato t’i zvogëlosh në një rregull të vetëm.

Ja pra Mullah Sadra e ka bërë këtë punë. Lërmëni t’iu them njërin nga këto të qarta edhe ndjekësit tanë të tregohen të vëmendshëm. A është më i madh “kul” (e tëra), “xhuz” (pjesa)? E tëra është më e madhe se pjesa. A mund të mohohet kjo? A mund të ngrihet një njeri dhe të thotë “Jo, e tëra nuk është më e madhe se pjesa”? Nëse më lejoni këtu edhe për të larguar lodhjen dua t’iu tregoj një anekdotë.

Një mësues në klasë po u thoshte nxënësve të tij, se pjesa është më e madhe se sa e tëra, askush nuk mund ta mohonte këtë dhe për këtë shkak kjo ishte një e qartë. Një nxënës kundërshton duke thënë: “Jo, ka edhe pjesë më të madhe se sa e tëra”. Mësuesi pyet: “Mirë po ku është ky shembull?” Nxënësi thotë: “Për shembull në këtu bëjmë një ibrik, vetë ibriku është këtu por pjesa e gojës që është si tub zgjatet derisa në xhade. Në këtë mënyrë tubi bëhet më i madh se sa vetja!” Të tërë qeshin dhe mësuesi thotë: “Një ibrik të cilit i mungon tubi, nuk është ibrik dhe si rrjedhojë ibriku sërish është më i madh se sa tubi i tij”. Po disa njerëz bëjnë këtë gabim.

Po, përfshirë dhe këtë mund të zvogëlohen edhe shumë të qarta dhe kjo gjëja më e qartë nuk është e mundur për mendjen e njeriut që ta mohojë. Kësaj i thuhet: “imtinau’l-ixhtimai’n-nakidhejni” (dy gjëra që kundërshtojnë njëra-tjetrën nuk mund të jenë të vërteta në të njëjtën kohë). Mirë, por çfarë do të thotë kjo?

Për shembull nëse një njeri thotë: “Unë edhe jam edhe s’jam” ose “Kjo edhe është tryezë edhe s’është”. A mund të jetë kjo? Domethënë a ka mundësi që tryeza të jetë dhe të mos jetë tryezë në të njëjtën kohë?

Ose një njeri mund të thotë se në këtë çast kjo është tryezë por një orë më pas nuk është tryezë” ose “Në sytë e mi kjo është tryezë por në syrin e tjetrit kjo nuk është tryezë”. Këto janë të mundshme. Por a mund të pranohet që me syrin tim që tryeza të jetë dhe të mos jetë tryezë në të njëjtën kohë dhe në të njëjtin vend? Kësaj i thuhet “aslu’l-euueli” (parimi më themelor). Kjo është gjëja më e qartë. Kjo është një parim i tillë në botën e mendimit sa disa njerëz e sqarojnë këtë me një thënie çuditshme. “Kjo në botën e mendimit është si “Uaxhibu’l-Uxhudi” (Prania e Detyruar)”. Pra ata thonë “Çdo gjë në botë është e varur nga “Uaxhibu’l-Uxhudi” (Prania e Detyruar). Në mungesë të Pranisë së Detyruar asnjë gjë nuk mund të jetë. Ashtu si në mungesë të Pranisë së Detyruar asnjë gjë nuk mund të jetë dhe në botën e mendimit duhet të pranohet në mënyrë absolute se çdo mendim edhe mund të jetë edhe nuk mund të jetë”.

Nëse njëra nga dy gjendjet e kundërta mund të jetë së së bashku në të njëjtin çast pra nëse thotë se edhe mund të jetë edhe mund të mos jetë asgjë nuk mbetet në vendin e saj. Kjo nënkupton këtë: Ju edhe flisni edhe nuk flisni, ju edhe mendoni edhe nuk mendoni... Nëse do të ishte e mundur që të kundërtat të qëndronin së bashku nuk do të mbetej gur mbi gur.

Po “bedihijjatu’l-euuelijje” (gjërat më të qartë themelore) është tabani i mendimit i çdo filozofi dhe natyrisht dhe i Mullah Sadrasë. Mullah Sadra i besonte këtyre mendjes dhe gjërave të qarta.

Larixhani: Mjeshtër i nderuar, ai thotë se gjëja që është më e qartë në konceptin e të qenit më e qartë në konceptin e pranisë është dituria e pranishme.

Mjeshtër Dinaniu: Ajo është e vlefshme për përfytyimet. Tek vërtetimet është ndryshe. Tek përfytyrimet koncepti i qartë është të qenit, sepse të tërë e dinë të qenit. Madje dhe fëmija e di se unë jam. Por tek vërtetimet gjëja më e qartë është “imtinau’l-ixhtimai’n-nakidhejni” (gjërat e kundërta nuk mund të jenë së bashku).

Larixhani: Megjithatë mund të nxjerrim një përfundim të tillë: Kur njeriu vjen në botë ai vjen së bashku me një “pranim paraprak”. Ky është i përbërë nga gjëja që është bërë me shenjë tek vargu: “Nist ber lovh-i dilem xhoz elif-i kamet-i jar” (Në pllakën e zemrës sime nuk ka gjë tjetër përveç shtatit të elifit). Si rrjedhojë nuk mund të jetë plotësisht i lirë.

Po mjeshtër qenia jo e mundur e qenies së bashku e të kundërtave dhe qenia e pjesës më e madhe se sa e tëra janë nga bedihijjatet e botës së përfytyrimit. Por gjëja që është përtej kësaj, është koncepti i të qenit të “ilmu’l-hudurit” (dituria e pranishme).

Njeriu vjen në këtë botë me diturinë e pranishme mbi ekzistencën. Ashtu siç ceka më lart dhe ashtu siç kalon në vargun “Nist ber lovh-i dilem xhoz elif-i kamet-i jar” (Në pllakën e zemrës sime nuk ka gjë tjetër përveç shtatit të elifit) ne nuk vijmë në këtë botë si një pllakë të pashkruar. Në natyrën tonë janë shkruar disa gjëra. Ky mund të jetë “pranimi ynë paraprak” pra gjëja që është bërë me shenjë tek ajeti “elestu bi’r-Rabbikum” (A nuk jam unë Zoti juaj)? Si rrjedhojë theksojmë se ne nuk jemi të lirë në kuptimin absolut.

Këtu dua t’iu përcjell një gjë të cilën Mullah Hadi Sebzeuariu e ka thënë në këtë çështje. Ai ka cituar “Qëllimi i mendimit të lirë është ky: Nëse njeriu e koncepton mirë konceptin e sinqeritetit, ai nga ajo majë nuk mendon për asnjë tjetër përveç Allahut. Ja pra ky është kuptimi i mendimit të lirë”. Pra ngjitja e njeriut nga bota drejt majave të njëshmërisë...

Mjeshtër Dinaniu: Mirë, por nëse më lejoni t’ua sqaroj.

Larixhani: Pyetja ime..

Mjeshtër Dinaniu: Po pyetja juaj kishte dy drejtime. E para është thënia në formën “sinqeriteti është liri”. Po në mungesë të sinqeritetit nuk ka liri. Një njeri që nuk është i sinqertë nuk mund të jetë i lirë. Ndërsa tjetra është thënia në formën “njeriu nuk është një gjë e pashkruar”. Me këtë bëtë fjalë për çështjen e “ilmu’l-hudurit” (diturisë së pranishme), e cila është një çështje shumë e rëndësishme dhe unë duhet ta sqaroj këtë çështje.

Çështja nëse njeriu vjen në botë në formën “e shkruar”, ose në formën “e pashkruar” është e kundërshtuar. Në fakt njeriu vjen në botë në formën “e pashkruar”. Perëndimorët kësaj i thonë: “tabula rasa” (pllaka e bardhë). “Tabula rasa” përkthehet si një faqe e bardhë. Tekefundit edhe Kur’ani e ka përforcuar këtë. Këtu po iu kumtoj ajetin e Kur’anit që të mos krijohet përshtypja se po përcjell vetëm fjalën e Perëndimorëve. “Allahu iu ka nxjerrë ju nga barku i nënave tuaja, e ju nuk dinit asgjë, ai u dha të dëgjuarit, të parit dhe zemrat për të qenë falenderues”. (Nahl, 78).

Allahu e sjell njeriun nga barku i nënave në këtë botë, në një gjendje në të cilën ai nuk di asgjë. Kur njeriu vjen në këtë botë “ai është me zero kilometra”. Domethënë faqja juaj e “nefsu’n-natikut” (shpirtit folës) ishte plotësisht e bardhë. Asaj nuk i ishte shkruar asnjë shkrim.

Ju duke lexuar ajetin “Elestu bi’r-Rabbikum” (A nuk jam unë Zoti juaj) thjesht rikujtohemi “se në botën e përjetshme kemi thënë se Allahu është Zoti ynë”. Në programet e shkuara ne kemi prekur çështjen e përjetësisë dhe natyrshmërisë tani nuk do përsëris këtë. Por më pas do të hyj në ato çështje.

Këtu kur po themi se kur lind faqja e njeriut është tërësisht e bardhë kemi për qëllim se “ilmu’l-huduri” (dituria e pranishme) nuk luan asnjë rol. Ja pra kjo është pika ku ngatërrohet çështja e “ilmu’l-husulit” (diturisë së fituar) me “ilmu’l-hudurin” (diturisë së pranishme). Shumë nga mendimtarët bashkëkohorë bëjnë gabim në çështjen “husul” (e fituar) dhe “hudur” (e pranishme). Ata pandehin se e pranishmja është e fituar. Nëse e pranishmja është në mendjen tonë tanimë ajo nuk është e pranishme, por e fituar. Çdo gjë që është në mendjen tuaj është e fituar. E pranishmja nuk është e mendjes. Ky është një gabim serioz dhe unë këtë do ta sqaroj më vonë.

Nëse do të kthehemi tek çështja jonë, po pohojmë se kur njeriu vjen në botë është një faqe e bardhë. Ai nuk di asgjë, por e mëson më pas. Çështja si është të mësuarit është një çështje më vete. Pra a vjen përpjekja e mësimit nga jashtë apo ajo ndriçon brenda jush? Nga jashtë ndodh një ardhje por edhe brenda jush ndriçohen disa gjëra. Pra ajo ndodh me një takim. Fjala vjen mendoni për një fëmijë që vjen në jetë dhe nuk takohet me asnjë gjë.

Ashtu siç dihet Ibn Sina kur ka bërë fjalë për çështjen e “insanu’l-mualakut” (njeriut të ngjizur) e ka bërë të detyruar këtë. E zëmë se një fëmijë vjen në jetë, atij i jepet ushqim në errësirë, ai nuk shikon asnjë gjë. Ai nuk dëgjon asnjë gjë. Ai për 50-60 vite ushqehet në këtë mënyrë me serum. Ai nuk di asgjë, ai nuk ka asnjë fjalë, nuk ka asnjë mendim ai është tërësisht me zero kilometra. Por kur takohet me ndonjë gjë atij i hapen sytë, i hapen veshët, ai prek, nuhat, ngadalë ngadalë hyn në shoqëri dhe fillon që të kuptojë dhe të dijë. Por a tani le të mos hymë në pjesën nëse a vjen ky mësim nga jashtë apo ndodh një ndriçim i brendshëm. Kjo është një çështje shumë e hollësishme dhe unë duhet ta sqaroj gjërë e gjatë.

Tani le të vijmë në pyetjen tuaj: Jo njriu nuk di; por është i lirë.

Larixhani: A nuk e bën kjo fushën e filozofisë një dituri të fituar?

Mjeshtër Dinaniu: Filozofia është dituria e fituar po. Edhe unë këtë po them. Ne po bëjmë fjalë për diturinë e fituar, nuk kemi hyrë ende në diturinë e pranishme. Dituria e pranishme nuk është filozofike. Dituria e pranishme është një urtësi hyjnore, një iluminim, një urtësi, ne nuk kemi hyrë ende në urtësinë. Ne në këtë çast po bëjmë fjalë për filozofinë e Mullah Sadrasë, në këtë çast po bëjmë fjalë për diturinë e fituar. Ne nuk mund të flasim për botën e të pranishmeve. Që unë të mund të bëj fjalë për të pranishmen duhet që ta bëj atë të fituar. Domethënë unë mund ta them atë pasi të më vijë në mendjen time. Një gjë pë të cilin ju flisni është e fituar. Ju nuk mund të flisni për të pranishmen pa e bërë atë të fituar. E pranishmja nuk është një gjë që mund të thuhet. Që të mund të flasësh për të pranishmen duhet ta bësh atë të fituar.

Të pranishmen mund ta gjesh vetëm me “tenebbuh” (zgjimin), pra duke e kuptuar duke u zgjuar. Atë mund ta gjesh me “tenebbuh” (zgjimin) pra me “mutenebbih” (të zgjuarin). Shikoni dua t’iu tregoj një gjë. Këtë e ka thënë Ibn Sina, nuk ka nevojë që ta thotë Mullah Sadra një mijë vite më vonë.

Pas librit me titull: “Shifa” (Shërimi) e Ibn Sinasë libri më i rëndësishëm i flozofisë është “Isharat ue’t-Tenbihat” (Shenjat dhe Zgjimet). Ai e ka emërtuar librit të tij të filozofisë “Shifa” (Shërimi) ndërsa librit të tij të mjekësisë ia ka vënë emrin “Kanun” (Ligji). Çfarë ka dashur të thotë ai duke duke e titulluar atë “Isharat ue’t-Tenbihat” (Shenjat dhe Zgjimet)? Ky është një libër i filozofisë. Përse e ka emërtuar atë “Tenbihat” (Zgjimet)? Përse e ka vënë emrin “Isharat” (Shenjat)? Pra një pjesë janë shenjat, nëse i tregon vëmendje shenjave thëniet bëhen të qarta; domethënë të fituara. Por lajmërini iu çon në praninë.

Në lajmërime gjendet përmasa e të pranishmes. Pra ju pa u lajmëruar, pra pa e kuptuar nuk mund ta konceptoni të pranishmen. E thënë ndryshe vetëm me lajmërimin pra duke kuptuar mund të hyni tek e pranishmja.

“Tenebbuhu” do të thotë të jesh i zgjuar, të kuptosh. Pra ju në këtë çast jeni në gjumë. “Tenebbuhu” nënkupton që të zgjoheni nga gjumi. Pasi të zgjoheni hyni tek prania. Pasi të hyni tek prania kjo e fundit pa u shndërruar në të fituar nuk mund ta shprehësh atë. Kjo është një që që duhet ta dinë trutë të cilët shesin diturinë e pranishme. Gjërat që ata rrëfejnë nuk janë dituria e pranishme, ata që thonë janë dituria e ftuar.

Çdo gjë që mund të thuhet dhe të dëgjohet është e fituar. Nëse njeriu zgjohet dhe e kupton se është në botën e pranishme, vetëm me këtë kusht gjen praninë e tij, jo në atë kuptim. Nëse ai hyn në këtë kuptim në botën e e pranishme, ai ka hyrë nse nuk ka hyrë ai taninë nkështë koncepti i të pranishmes. Si rrjedhojë ne po flasim në çështjen e botës së pranishme. Ne po flasim për filozofinë e Mullah Sadrasë. Po filozofi do të thotë mendim i lirë. Nëse ju jeni në zotërim të një kushti, lidhjes më të vogël ju nuk jeni filozof. Pra ju nuk duhet t’i përfshini pranimet tuaja paraprake. Vetëm gjërat që nuk mund të mohohen kurrë mund të jenë pranim paraprak. Asht siç thashë edhe më lart ne nuk mendojmë në zbrazëtirë. Ne zotërojmë një pranim praraprak si natyrë.

Larixhani: Mjeshtër a mund të mendojmë mbi diturinë e fituar në mungesë të diturisë së pranishme?

Mjeshtër Dinaniu: Shikoni çdo gjë është e pranishme. Nëse nuk do të ishte prania jonë nuk do të kishim as të fituarën tonë. Kafshët nuk janë në zotërim të diturisë së fituar, sepse ato nuk janë në zotërim të pranisë. Trupat e pajetë nuk janë në zotërim të diturisë së fituar, sepse ato nuk janë në zotërim të diturisë së pranishme. Kjo është një gjë më vete.

Prejardhja e të fituarit është e pranishmja. Ne në numhgesë të pranisë nuk mund të kemi as fitimin. Pra vetë  fituara është një lloj pranie në vetvete. Si është e fituara në zotërim të pranisë në mendjen time? E fituara në mendjen time gjen praninë. Përse i themi “e fituar” diturisë së fituar? Sepse dituritë e fituara gjenden të pranishme tek unë. Mirë përse i themi të fituar asaj? Sepse brenda saj gjendet një krahasim.

Fjala vjen koncepti i kësaj tryeze është në zotërim të pranisë në mendjen time. Mirë përse i themi asaj e fituar? Sepse kjo tryezë ka një lidhje me krahasimin, ajo ka një kuptim me lidhjen e saj. A do të kishte një kuptim koncepti i tryezës në mungesë të tryezës së jashtme? Kësaj me thënien e sotme i thuhet “intentional” (e qëllimshme). Pra dituria gjithmonë është dituri mbi një gjë.

Koncepti i tryezës është një shenjë jashtë mendjes sime. Kjo tryezë që është jashtë nuk është vetë në mendjen time. Kjo tryezë të cilën unë po e prek në këtë çast a është vetë apo është ajo që ndodhet tek mendja ime? Por koncepti i tryezës bën me shenjë tek kjo tryezë. Ja pra kjo është e fituar. Domethënë gjithmonë një koncept bën me shenjë tek një gjë që është jashtë. Ja pra kjo është e fituar. Por nëse një koncept nuk do të ishte jashtë dhe nëse ai koncept do të ishte në mendjen time ai do të ishte i pranishëm. A është koncepti në mendjen time i pranishëm në mendjen e një koncepti tjetër, apo është vetë i pranishëm? Ai është vetë i pranishëm; atëherë koncepti ëhtë i pranishëm.

Vetë koncepti në mendjen time nuk është i pranishëm me një koncept tjetër. Vetë koncepti në mendjen time e gjen drejtpërdrejtë praninë dhe të qenit. Por kjo tryezë e të cilën po e prek këtë çast si bëhet e pranishme në mendjen time? Me konceptin...

Pra koncepti ne mendjen time thotë se kjo është tryezë është e pranishme. Ja pra kjo tryezë që është jashtë meje, bëhet e pranishme në mendjen time nëpërmjet konceptit. Pra nëse unë nuk do ta kisha konceptin nuk do të mund ta kuptoja tryezën.

Larixhani: Mirë a nuk është ai koncept një pranim paraprak?

Mjeshtër Dinaniu: Jo ai nuk është një pranim praraprak. Pra unë me konceptin kuptoj tryezën. Domethënë unë kam konceptin si pasojë e shikimit të tryezës. Si rrjedhojë kjo tryezë mbi të cilën kam vënë dorën në këtë çast është e pranishme në mendjen time nëpërmjet konceptit. Por ai koncept si është vetë i pranishëm në mendjen time? Ai nuk është i pranishëm nëpërmjet një koncepti tjetër. E përsëris: Kjo tryezë është e pranishme në mendjen time falë konceptit. Mirë por si është i pranishëm koncepti i treyzës në mendjen time? Ai është i pranishëm me vetveten jo me një koncept tjetër. Ja pra ka një hollësi të tillë mes diturisë së fituar dhe diturisë së pranishme. Duhet t’i tregohet vëmendje kësaj hollësie.

Si rrjedhojë ne kur citojmë mendimin e lirë kumtojmë këtë. Në botën e të pranishme çdo gjë është e pranishme. Tekefundit prania absolute është liria. Tek prania nuk ka kusht, prania është prani. Ne nuk mund të përfytyrojmë praninë. Nëse një njeri nëse do Allahu shkon në botën e pranishme dhe zgjidhet ajo bëhet dituria e pranishme. Atje nuk ka asnjë kusht çdo gjë është e lirë, sepse çdo gjë është e pranishme dhe nuk është e fshehtë.

Por edhe në diturinë e fituar nëse një njëri është i kushtëzuar nga një gjë e caktuar dhe nuk e kalon atë kusht atëherë ai nuk mund të jetë në zotërim të mendimit të lirë. Atëherë ai duhet ta mendojë për herë të dytë atë kusht. Nëse mendimi mbetet i kushtëzuar nuk mund të bëhet lëvizja e mendimit. Ja pra për këtë shkak filozofi në mungesë të zotërimit të mendimit të lirë nuk mund të jetë filozof. Por ashtu siç ceka më lart asnjë liri nuk bie ndesh me përbërjen dhe besimin. Për shembull sipas meje Ibn Sina është njëri nga filozofët me mendim të lirë. Por kjo nënkupton se ai është i pafe, sepse ai kishte fenë e tij.

Larixhani: Unë kam nxjerrur këtë përfundim: liria është mundësia e krijimit të lidhjes në një mënyrë të tejdukshme me diturinë e fituar dhe diturinë e pranishme.

Mjeshtër Dinaniu: Mirë me diturinë e fituar mund të shkohet tek dituria e pranishme. Por së pari dua bëj të ditur se çdo njeri nuk mund të shkojë me diturinë e fituar tek dituria e pranishme. Sepse prania kërkon zgjim. Në mungesë të zgjimit prania nuk ka asnjë kuptim.

Larixhani: A mund të jetë filozof në mungesë të “zgjimit”?

Mjeshtër Dinaniu: Jo, jo nuk mund të jetë. Ai mund të mos jetë në zotërim të zgjimit. Ka shumë filozofë që nuk bëjnë fjalë për diturinë e pranishme. Për shembull në Perëndim duket sikur nuk ka asnjë filozof që bën fjalë për diturinë e pranishme.

Larixhani: Sipas meje perëndimorët e kanë kapërcyer diturinë e fituar dhe kanë shkuar tek pozitivizmi.

Mjeshtër Dinaniu: Jo fala vjen Dekarti...

Larixhani: Po Dekarti e pranon...

Mjeshtër Dinaniu: Jo Dekarti nuk e pranon diturinë e pranishme. Dekarti i cili është njëri nga filozofët më të mëdhenj në Përëndim madje edhe në botë thotë: “Mendoj kështu që jam”. Pra ai ka marrë mendimin si themel. Mendimi është i fituar. Ai e sqaron mendimin me të qenit. Pra ai thotë të qenit është mendimi. Pra mendimi për të është bazë.

Ibn Sina, ka bërë fjalë për “insanu’l-mualaki” (njeriun e ngjizur) afërsisht 600 vite para Dekartit dhe ka thënë “nëse nuk ka prani nuk ka as mendim”. Pra prania është themeli i mendimit. Por kjo nuk nënkupton se ne mund ta përfytyrojmë praninë. Sqarimi i diturisë së pranishme është një punë shumë e vështirë... Ju hapët një çështje shumë të vështirë. Domethënë sqarimi i saj është shumë i vështirë. Sepse çdo njeri pret që të përfytyrojë diturinë e pranishme. Ja pra këtu është gabimi. Kur thoni se kjo është e pranishmja pritet që të thuhet mirë tani e kuptova. Jo nuk mund ta kuptosh; sepse prania nuk vjen me fitimin.

Tani po iu sjell një shembull: Mbase këtë shembull do ta sqaroj pakëz. Fjala vjen çdo njeri bën fjalë për të pafundmen (gajri mutenahi), matematikanët e kuptojnë më mirë këtë. Njerëzit e ditur e dinë ose nuk e dinë të pafundmen? E dinë... Mirë a mund ta përfytyrojnë të pafundmen? Jo; sepse në çastin kur ju e përfytyroni ajo bëhet e fundme (mutenahi). Por ju e dini të pafundmen, e kuptoni. Ju e dini që e pafundmja është e kundërta e të fundmes. Kur thuhet se e pafundmja është gjëja e cila nuk ka fund e kuptoni. Por nuk mund të përfytyroni të pafundmen, nëse e bëni atëherë ajo bëhet e fundme. Në të njëjtën mënyrë ne kuptojmë diturinë e pranishme; por eja dhe përfytyroje diturinë e pranishme. Në çastin që e përfytyroni bëhet e fituar. Ndërkohë që edhe dituria e pranishme është e pafundme sigurisht. Prania nuk ka fund. Në çastin kur ju përfytyroni praninë ju e shndërroni atë në të fituar. Dituria e pranishme nuk mund të përfytyrohet; por mund të dihet. Në të njëjtën mënyrë e pafundmja mund të dihet, mund të kuptohet; por nuk mund të përfytyrohet.

Të shkojmë pak më tej. Ne e dimë Allahun, i besojmë Atij. Të tërë njerëzit e botës, e dinë shumë mirë Allahun. Por a mund ta përfytyrojmë Allahun? Ja pra kjo është pikërisht kështu. Allahu është prania absolute. Ne e dimë shumë mirë, i besojmë shumë mirë; por nuk mund ta përfytyrojmë. Çdo gjë që ju mund të përfytyroni nuk është Allahu. Nuk ka rëndësi se sa i saktë përpiktë mund të jetë përfytyrimi juaj, ai nuk është Allahu. Ai është thjesht një përfytyrim i juaji.

Unë po i paqyroj këto shembuj që dituria e pranishme të mos konsumohet shumë. Dituria e pranishme është shumë e fuqishme, është themeli i fitimit. Nëse prania mungon, asgjë nuk mund të jetë, nuk mund të jetë as fitimi. Pikërisht si pamundësia e arritjes së konceptimit të pafundmes me përfytyrimin. Pikërisht si qenia me fund e pafundmes në rastin kur ajo përfytyrohet. Pikërisht si qenia e Allahut; por pamundëia e njeriut për ta përfytyruar Atë.

Larixhani: Shmë mirë mjeshtër, atëherë nesë ne e përkufizojmë një filozof si një njeri që e do urtësinë dhe nëse ai mbetet i kufizuar vetëm me diturinë e fituar ne nuk mund t’i themi atij filozof.

Mjeshtër Dinaniu: Jo, përse mund të mos i themi filozof. Shikoni fjala vjen Sokratin...

Larixhani: Nuk po flas për Sokratin...

Mjeshtër Dinaniu: Nuk ka rëndësi. Madje edhe ata të cilët erdhën pas Sokratit bënë në të njëjtën mënyrë. Unë e them këtë vetëm për të dhënë shembull. Sokrati ka sqaruar në fomën e pyetje-përgjigjes. Të tërë këta ishin të fituara, prova të qarta. Ai ka folur me diturinë e fituar. Por pas një kohe thotë “Në tempullin e Delfit zëri i së fshehtës më tha disa gjëra në vesh”.

Domethënë se në të njëjtën kohë Sokrati ishte edhe njeri i dëshmisë. Por edhe këtë dëshmi ai duhet ta kthente ngadalë ngadalë në gjendjen e mendjes. Sepse nuk mund të rrinte duke shikuar që çdo njeri të aludonte për dëshminë. Sepse shumë njerëz aludonin për dëshminë, ata thonin shumë broçkulla të llojit unë e pashë në ëndërr, unë isha dëshmitar dhe zbulues etj.

Megjithatë dëshmia si përfundim duhet të jetë e mendjes. Nëse ju keni dëshmuar emri që keni shkuar me mendjen, nëse nuk përputhet me mendjen hidheni në plehra. Dëshmia duhet të jetë e mendjes. E zëmë se ju keni përfituar një dëshmi dhe kur e peshoni me mendjen, shikoni se ajo nuk i përshtatet mendjes, a mund t’i besoni një gjëje të tillë?

Unë këtë e kam cituar me dhjetra herë, njeriu mund të arrijë me një nga perceptorët jo të jashtëm tek një dituri, me një pandehje, me një ëndërr, me një frymëzim etj. Një dritë e brendshme mund të pasqyrojë në zemrën e tij, për shembull ashtu siç ka pasqyruar zemrën e Gazzaliut dhe shumë njerëzve. Nëse kjo dritë e lindur në zemrën tuaj, është e arsyeshme kur përballet me mendjen pranohet, nëse nuk është nuk mund të quhet.

Larixhani: Po natyrisht që mendja është e rëndësishme.

Mjeshtër Dinani: Mirë pra, prania e mendjes nënkupton të fituarit, mos e nënvlerësoni asnjëherë diturinë e fituar.

Larixhani: Po unë po orvatem që ta hap më tepër çështjen që ndjekësit tanë të kuptojnë më shumë. Kur thuhet se filozofi duhet të jetë një mendimtar i lirë dua që të mos keqkuptohet dhe me këtë dua që të mos nxirret një përfundim i gabuar se filozofi nuk duhet të jetë i lidhur pas asnjë feje dhe besimi.

Mjeshtër Dinaniu: Jo, jo sigurisht që ne i kemi sqaruar këto. Të qenit mendimtar i lirë do të thotë që të mos ndalosh në një vend.

Larixhani: Mullah Sadraja ynë, Shejhu’l-Ishraki ynë, Ebu Ali Sinaja ynë, të tërë këta ishin të lidhur pas fesë.

Mjeshtër Dinaniu: Këtu po shtoj edhe një pikë tjetër. Kur thoni ishin të lidhur pas fesë, a ishin të lidhur ata pas fesë me anë të mendjes apo...

Larixhani: Natyrisht që me anë të mendjes. Tekefundit Islami nuk pranon një fe së cilës i besohet duke mos përdorur mendjen.

Mjeshtër Dinani: Atëherë duke qenë se ata janë lidhur pas fesë me anë të mendjes theksojmë se ja pra ky është mendimi i lirë.

Larixhani: Mjeshtër koha jonë mbaroi, ne do të vijojmë çështjen tonë në programin pasardhës.

Burimi : Medya Şafak